Fréttablaðið - 12.06.2021, Blaðsíða 10

Með birtingu skjalanna fékk
almenningur loks upplýsing-
ar um afskipti Bandaríkjanna
af Víetnam og leitt var í ljós að
forsetar Bandaríkjanna höfðu
sagt ósatt.
thorvardur@frettabladid.is
BANDARÍKIN Á sunnudag er liðin
hálf öld síðan New York Times birti
fyrstu brotin af Pentagon-skjölun-
um svokölluðu sem vörpuðu ljósi á
afskipti Bandaríkjanna af Víetnam,
bæði á sviði stjórnmála og hernaðar,
frá 1945 til 1967.
Gögnunum var lekið af Daniel
Ellsberg, sem starfaði hjá banda-
ríska varnarmálaráðuneytinu og
vann að rannsókn á sögu banda-
rískrar íhlutunar í Víetnam gegn
kommúnistum. Hann hafði ítrekað
reynt að vekja athygli stjórnmála-
manna á skjölunum án árangurs
og ákvað því að fara með þau í fjöl-
miðla.
Almenningur fékk loksins upp-
lýsingar um ástandið í Víetnam
og markmið Bandaríkjanna með
stríðsrekstrinum þar. Forsetar,
allt frá Harry Truman til Lyndon
B. Johnson, höfðu sagt ósatt um
aðkomu Bandaríkjanna og haldið
upplýsingum frá bæði almenningi
og þingheimi.
Á endanum fór svo að Bandaríkin
töpuðu stríðinu og var það í fyrsta
sinn í sögu landsins sem það gerðist.
Bandaríkjamenn neyddust til að
flýja frá Víetnam með skottið á milli
lappanna árið 1975. Kostnaðurinn
var gríðarlegur, bæði í mannslífum
og peningum auk þess sem ímynd
Bandaríkjanna var mjög löskuð og
ástandið heima fyrir varð gríðarlega
eldfimt. Eftir 20 ár af átökum voru
um tvær milljónir Víetnama fallnar
og um 60 þúsund Bandaríkjamenn.
Birting skjalanna átti eftir að hafa
mikil áhrif á bandarísk stjórnmál.
Ríkisstjórn Richards Nixon, sem
var við völd við lekann, barðist hat-
rammlega gegn birtingu þeirra og
fór þess á leit við New York Times að
blaðið birti ekki fréttir um þau. Ells-
berg var kærður fyrir brot á lögum
um njósnir, en dómari ómerkti rétt-
arhöldin þar sem stjórn Nixons hafði
látið hlera síma Ellsberg og brjótast
inn á skrifstofu sálfræðings hans.
Nixon sagði af sér embætti forseta
árið 1973 eftir Watergate-hneykslið,
en Pentagon-skjölin voru eitt af því
sem sverti ímynd hans í aðdraganda
hneykslisins og veiktu stöðu hans í
embætti. Þau höfðu sýnt svart á
hvítu að stjórnvöldum var ekki
treystandi til að segja sannleikann
og forsetar, sem áður voru álitnir
svo gott sem óskeikulir, voru líka
færir um að gera mistök.
Traust Bandar ík jamanna á
stjórnkerfinu laskaðist mjög við lek-
ann og fram undir lok 8. áratugarins
stóð þingið fyrir umfangsmiklum
úttektum á leyniþjónustustofn-
unum þar sem í ljós komu tilraunir á
mannfólki, morð á þjóðarleiðtogum
og skipulagðar hreinsanir í Víetnam
þar sem tæplega 30 þúsund manns
voru myrtir vegna meintra tengsla
við uppreisnarhópa kommúnista.
Auk þess voru siðareglur og lög um
aðgang almennings og fjölmiðla
bætt.
Uppljóstrarar hafa þrátt fyrir
þetta verið skotmörk bandarískra
stjórnvalda allt fram á þennan dag.
Stjórn George Bush yngri fangelsaði
blaðamanninn Judith Miller fyrir að
neita að gefa upp heimildarmann og
Barack Obama setti áður óþekktan
kraft í að lögsækja uppljóstrara. Joe
Biden forseti hefur ákveðið að snúa
af þessari vegferð. Auk þess kallaði
hann eftir bættum siðareglum fyrir
hið opinbera í kosningabaráttunni í
fyrra en hefur ekki gripið til aðgerða
í þeim efnum enn. ■
Fimmtíu ár frá birtingu Pentagon-skjalanna
Heimildarmenn blaðamanna og gögn að baki fjölmiðlaumfjöllun njóta ríkrar verndar á Íslandi
adalheidur@frettabladid.is
Nokkur dæmi eru um fréttamál sem eiga
uppruna sinn í stórum gagnalekum. Í
nokkrum tilvikum hafa þau ratað til dóm-
stóla þar sem heimildaverndin hefur ávallt
haft betur.
Lánabók Kaupþings
Þann 1. ágúst 2009 hugðist fréttastofa RÚV
flytja fréttir byggðar á gögnum úr lánabók
Kaupþings, en skilanefnd Kaupþings fékk
lögbann á birtinguna skömmu áður en
kvöldfréttatíminn fór í loftið. Mörgum er
eflaust í fersku minni þegar Bogi Ágústs-
son hóf fréttatímann á frásögn af því að
ekki mætti segja fyrstu frétt fréttatímans.
Lögbannið tók einungis til RÚV og næstu
daga fluttu aðrir miðlar margar fréttir
byggðar á gögnunum.
Skilanefndin höfðaði þó ekki staðfest-
ingarmál um lögbannið og því reyndi ekki
á það fyrir dómstólum.
Lekamálið
Vorið 2014 fór af stað atburðarás sem lauk
með afsögn þáverandi dómsmálaráð-
herra, Hönnu Birnu Kristjánsdóttur. Fjöl-
miðlar komust yfir óformlegt minnisblað
sem unnið var í dómsmálaráðuneytinu
um tvo hælisleitendur. Hafði minnisblaðið
að geyma fordómafullar fullyrðingar um
annan þeirra og um það fjölluðu fjöl-
miðlar. Lögreglan óskaði eftir að dómari
úrskurðaði um skyldu fréttastjóra mbl.is
til að svara fyrir hver skrifaði frétt vefsins
um málið og hvort mbl.is hefði óform-
legt minnisblað innanríkisráðuneytisins
undir höndum. Þá vildi lögreglan fá að vita
með hvaða hætti mbl.is hefði komist yfir
minnisblaðið og frá hverjum það barst.
Dómstólar höfnðu beiðni lögreglunnar
og töldu hana ekki hafa sýnt fram á að
hagsmunir blaðamanns af því að halda
trúnað við heimildarmann sinn ættu að
víkja fyrir hagsmunum af því að það mál
sem til rannsóknar var upplýstist að fullu.
Lögbannsmálið
Stuttu fyrir kosningarnar 2016 hóf Stundin
að flytja fréttir úr gögnum sem lekið hafði
verið úr þrotabúi Glitnis, þar á meðal var
fjallað ítarlega um viðskipti Bjarna Bene-
diktssonar, þáverandi forsætisráðherra,
við Glitni rétt fyrir hrun. Eignarhaldsfélagið
Glitnir HoldCo fékk lögbann á umfjöllunina
og við tók langt ferli fyrir dómstólum til
staðfestingar á lögbanninu.
Málið fór alla leið til Hæstaréttar sem sló
því föstu að heimildaverndin nái ekki ein-
göngu til þess að upplýsa ekki nákvæmlega
hver heimildarmaðurinn sé, heldur felist
einnig í verndinni að blaðamanni verði ekki
gert skylt að veita upplýsingar sem geti
leitt til þess að kennsl verði borin á heim-
ildarmanninn. Um kröfu Glitnis Holdco þess
efnis að blaðamönnum verði gert að svara
spurningum um gögnin, sagði Hæstiréttur
að útilokað væri að tryggja að svör við
slíkum spurningum veiti ekki vísbendingar
um frá hverjum umrædd gögn stafa. ■
Ellsberg ljósritaði um sjö þúsund blaðsíður af rannsókn bandaríska varnar-
málaráðuneytisins um Víetnam og kom til fjölmiðla. Hann var einn þeirra
sem unnu að rannsókninni, sem varpaði ljósi á lygar stjórnvalda og mun
umfangsmeiri hernaðaraðkomu Bandaríkjanna. FRÉTTABLAÐIÐ/GETTY
Lögmenn stórblaðsins New York Times gengu frá Hæstarétti Bandaríkjanna
eftir að hafa varist lögbannskröfu Pentagon. FRÉTTABLAÐIÐ/GETTY
Uppljóstrarinn Daniel Ellsberg og eiginkona hans, Patricia Marx, voru kampakát eftir að máli gegn honum var vísað frá dómi. FRÉTTABLAÐIÐ/GETTY.
Jón Bjarki og Jóhann Páll, þá blaðamenn DV,
fengu blaðamannaverðlaun fyrir lekamálið.
Jón Trausti Reynisson, ritstjóri Stundarinnar,
mætti í Hæstarétt vegna lögbannsmálsins.
10 Fréttir 12. júní 2021 LAUGARDAGUR