Fréttablaðið - 12.06.2021, Blaðsíða 64

Höfundur er
sjónvarpsstjóri
Hringbrautar,
sem rekin er af
Torgi, sem jafn-
framt gefur út
Fréttablaðið.
Sigmundur Ernir
Rúnarsson
ser@hringbraut.is
Fólkið sem dæmt er til fátæktar
Það þráir enginn að vera öryrki. Það
ætlar sér enginn að verða öryrki. En
það er einfaldlega hlutskipti margra
að geta ekki tekið þátt í atvinnulífinu
nema að litlu sem engu leyti.
Og af því að sjúkdómur er jafnan
ástæða þessara örlaga, svo og fötlun
af margvíslegu tagi, er vert að staldra
við orðið sjálft, áður en lengra er
haldið, en það er dómurinn í enda
þess sem vekur mann á stundum til
umhugsunar.
Fólk sem telur sig heilbrigt gerir
sér alls konar vonir – og að morgni
hvers dags skín eftirvæntingin úr
andliti þess, enda hugur í því og til-
fýsi.
En veikur maður þráir aðeins eitt.
Að ná heilsu. Geta tekið fullan þátt
í samfélaginu, leyfa sér að upplifa
menninguna og stemninguna.

Og talandi um dóm. Á Íslandi
er það svo að öryrkjar eru dæmdir
til fátæktar. Og það er oft og tíðum
lífstíðardómur. Þeim er gert að lifa
á greiðslum frá hinu opinbera sem
það sjálft, altso ríkið, telur vera langt
undir öllum viðurkenndum viðmið-
unum um framfærslu.
En þetta er út af fyrir sig merkilegt
– og sennilega séríslensk ambaga.
Kerfið gefur út opinberan verðmiða
á lífsbjörgina, samkvæmt samvisku-
samlegu mati á því hvað það kostar
að lifa í landinu, en sama kerfi ætlar
svo stórum hluta fólks að hreppa
miklu minna úr býtum. Af því að
það er öryrkjar.

Þeir sem helst óttast hækkun
örorkugreiðslna – og þeir eru all-
margir og stundum orðhvassir
– segja sem svo að þá myndi bara
stórfjölga í hópi fólks sem treystir
sér ekki til að starfa úti á vinnu-
markaðnum.
En þetta er bábilja.
Það þekki ég á tali mínu við
hundruð öryrkja, bæði sem frétta-
maður, fundarstjóri og faðir fjöl-
fatlaðs barns.
Það ætlar sér enginn að verða
öryrki.

Í skrafi mínu við fjölbreyttan og
marghæfan hóp öryrkja, bæði fyrr
og síðar, í einkasamtölum og upp-
tökuverum, hafa orðaskiptin einatt
endað á þá vegu að kerfið sjálft sé
óskiljanlegt.
Og öllu heldur, óskiljanlegt og
mannfjandsamlegt.

Einn mann ræddi ég við um
daginn sem kynntist konuefni sínu
á ferðalagi um Filippseyjar, en þar
eð hann er öryrki heima á Íslandi,
sakir stoðkerfisvanda og annars
krankleika, og hefur ekki úr meiru
að moða en strípuðum greiðslunum
frá Tryggingastofnun ríkisins, 260
þúsundum fyrir skatta, metur við-
eigandi stofnun það svo að hann
geti ekki séð fyrir útlenskri kon-
unni sinni hér á norðurhjara, sakir
krappra kjara, og því fái frúin ekki
landvistarleyfi.

Kona úr hópi öryrkja, með brotið
móðurhjarta, sagði mér frá hvernig
hún neyddist til að hafna barni sínu,
eldri syninum á heimilinu. Ástæðan
er einfaldlega sú að þegar börn ein-
stæðra foreldra á örorkugreiðslum
verða átján ára metur kerfið það
svo að þau séu komin í sambúð með
foreldri sínu. Þau heiti ekki lengur
afkomandi, en miklu heldur maki.
Allar tekjur barnsins, í þessu tilviki,
koma því til skerðingar á kjörum
móðurinnar, fyrir nú utan að húsa-
leigubætur hennar lækka af því að
barnið telst vera fullorðið.
Og hún sagði mér frá því þegar
krakkanum bauðst enn meiri
vinna en hann hafði fyrir, en þá
fylltist hann kvíða og depurð, af
því að hann vissi að þá myndi hagur
móðurinnar versna til enn frekari
muna. Hann væri jú maki hennar,
samkvæmt tölvu kerfisins, og tekjur
þeirra því sameiginlegar.
Niðurstaðan var því sú, eftir per-
sónulegt samtal móður og sonar, að
hann flytti að heiman, í foreldrahús
kærustunnar, en nýja lögskráningin
myndi þýða að tekjur stráksins
hefðu ekki lengur áhrif á afkomu
mömmu gömlu.
Og nú telur þessi sama móðir
mánuðina og misserin þar til yngri
gaurinn, sem nú er á fimmtánda ári,
verði átján ára. Og fari í sambúð með
henni.

Önnur kona, sem svipað hagar til,
en er þó enn þá í sambúð með 23 ára
dóttur sinni, samkvæmt skilningi
ríkisins, af því að sú er fötluð og
þarf á miklum stuðningi einstæðrar
móður sinnar að halda, hefur sagt
mér að hún kvíði því helst að missa
félagslegt húsnæði fjölskyldunnar
þegar sú yngri, fimmtán ára, nái
átján ára aldrinum. Þá reiði ríkið til
höggs. Enn og aftur.
Og hún sagðist vera löngu hætt
því að skammast sín fyrir það að
leita á náðir hjálparsamtaka upp úr
miðjum mánuði, til að brauðfæða
sitt lið, ellegar þiggja matarboðin
heima hjá föður sínum og móður,
sem alltaf væru til í að leggja mæðg-
unum hjálparhönd. Hún væri búin
að margkyngja stoltinu.
Verst þætti henni þó að hafa ekki
efni á að taka þátt í samfélaginu,
hvetja stelpurnar til að sækja alls
kyns námskeið og íþróttir, en hvort
tveggja sé alltof dýrt fyrir hana –
og svo sakni hún þess mjög að eiga
engan rétt hjá stéttarfélagi og komast
þar af leiðandi í sumarbústað á þess
vegum, svo dæmi væri tekið.

Og eins var ástatt um enn aðra
konu sem hefur verið öryrki allt sitt
líf sakir meðfæddrar fötlunar, en
komin vel á sextugsaldurinn hafði
hún á orði við mig, inni í pínulitlu
leiguíbúðinni sinni, að hana hefði
alltaf langað svo mikið til að vinna
úti, en hún hefði ekki efni á því, það
bitnaði svo á örorkugreiðslunum
hennar, en hver króna sem hún
aflaði sér tæki krónu af framlagi
ríkisins.

Svo var það karlmaður einn, lík-
lega um fertugt, sem allt frá ungum
aldri hefur átt við geðraskanir að
stríða, þunglyndi, kvíða og athyglis-
brest, en vegna krappra kjara öryrkja
í hans stöðu hefði hann ekki efni á að
leita sér aðstoðar einkarekinna sál-
fræðinga. En það væri lífsspursmál
í hans tilviki. Opinbera þjónustan
sem honum stæði til boða væri svo
takmörkuð í tíma að hún dygði frá-
leitt í hans tilviki. Hann þyrfti meiri
aðstoð. En hún væri bara svo dýr.
Og ekki skildi hann þá skömm
að samþykkt Alþingis, frá því um
árið, þess efnis að veita fólki eins og
honum endurgjaldslausan aðgang að
sálfræðingum, hefur ekki enn verið
fjármögnuð. En það væri svo sem
eftir öðru.

Fræðimaðurinn Stefán Ólafsson,
sem manna gerst hefur rannsakað
eðli og áhrif örorkugreiðslukerfisins,
hefur komist að þeirri niðurstöðu að
Ísland eigi heimsmetið í skerðingum
á tekjum öryrkja. Hvergi í heiminum
rýrni umframtekjurnar jafn hratt og
mikið. Ríkið reki í raun og veru ein-
dregna og útsmogna fátæktarstefnu
gagnvart þessum hópi.
Og hér tala tölur sínu máli. En
raunar fólkið miklu heldur. n
En veikur maður þráir
aðeins eitt. Að ná
heilsu. Geta tekið
fullan þátt í samfélag-
inu, leyfa sér að upplifa
menninguna og stemn-
inguna.
ÚT FYRIR KASSANN 12. júní 2021 LAUGARDAGUR