Rit Landbúnaðardeildar : B-flokkur - 01.10.1954, Qupperneq 14

12
öldinni, að annálar geta þess, hver sé orsök grasleysisins. Árið 1782
segir í Árbókum Es'pólíns (2), að ekki hafi orðið hærð tún á 8 bæjum
á Langanesi. Árið eftir segir Hannes biskup Finnsson (5), að um vorið
hafi verið hörð veðrátta norðanlands — kom þar hafís með frosti og
kuldum fyrir allt Norðurland, „sem kopuðu grasvextinum, stórir flekkir
í túnum fölnuðu og urðu hvítgulir. Þau kól líka allvíða, þar sem þau
voru bezt og sléttust, svo stórskallar urðu í þeim, upp úr hverjum að
ekki spratt eitt strá í nokkur eftirfylgjandi ár. Sum grasstráin voru
með þremur eða fjórum köflum“, skrifar hann, „bleikgulum af visnan,
og öðrum fagurgrænum, en grasið á gulu flekkjunum var visnað nið-
ur að rót eins og sina. Á þessu öllu bar meira til dala en á útkjálkum".
Síðan lýsir biskupinn, hvernig sumar jurtir hafi horfið með öllu, en
aðrar kalið til stórskemmda. „1 Skaftafellssýslu visnaði og hurthvarf
smári,“ skrifar hann enn, „en óx aftur að þriggja ára fresti“. Að vísu
er áður minnzt á kal í fornum ritum, en þessi lýsing biskupsins er einna
athyglisverðust. Hann Iýsir hér bæði frostkali og dauðakali af völdum
holklaka eða svella og tekur það fram, að þau tún hafi farið verst,
sem bezt og sléttust voru.
Árið 1802 var mikill grasbrestur á eftir köldu vori, og i Dalasýslu
voru „tún víða kalin það ár“, en vott útengi spratt nokkuð. Árið eftir
kól tún einnig til stórskemmda, en úthaga ekki. Árið 1867 var „gras-
vöxtur vestan- og sunnanlands rýr á túnum, og voru þau víða kalin“.
Þar hafði allt verið „um langa tíð ein klakahella“ (18). Hér er lík-
legt, að hafi bæði verið frostkali og svellkali um að ltenna. Síðan kom
frostaveturinn mikli 1881. Voru þá grimmdarfrost um veturinn. í byrjun
aprílmánaðar hlýnaði, og þegar nálinni var að skjóta upp, komu
frosthörkurnar aftur, og þá voru afleiðingarnar sumarið eftir þessar:
„Grasgefnustu túnaslétturnar voru víða graslausar, og ekkert upp úr
þeim, nema óþrifaarfi, einkum á Suðurlandi, því að þar rigndi aldrei,
heldur voru sí og æ þurrakuldar af norðri“, og á Norðurlandi voru túnin
svo „snögg, og taðan svo smá, að víða varð hún eigi bundin nema í
hálfum sátum og sums staðar í brekánum. Sums staðar á útkjálkun-
um urðu túnin varla hærð, nema kragi rétt í kringum bæina“. Árið
eftir gætti þessa kals enn verulega. Það virðist hafa orsakazt fvrst og
fremst af frostinu beinlínis, en einnig af holklaka og svelli.
Tún voru svo varla búin að ná sér fyllilega árið 1885, þegar enn
kól í sumum héruðum. „Á Vestfjörðum kól tún víða jafnóðum og af
þeim leysti,“ og árið eftir jókst kalið enn (18).
Á seinni hluta 19. aldar og fram að árinu 1918 var árferði fremur
gott og ekki getið um grasleysi af völdum kals nema 5 sinnum. Á þess-
um árum var farið að plægja land og sá í það erlendu grasfræi, og allt
virtist ganga stórslysalaust. Það má búast við, að víða hafi þessar fyrstu
sléttur kalið, en það þótti ekki í frásögur færandi, og var litið á það
sem eðlilega byrjunarerfiðleika. Árið 1918 kom loksins þolraunin fyrir
sáðslétturnar. Þá brá svo við, að veðrátta varð með afbrigðum köld og