Storð : heimur í öðru ljósi - 01.04.1983, Side 14

Hraunrennslió meira
en 25-falt meóal-
rennsli Þjórsár
Gossaga Skaftárelda hefur oft og víða
verið rakin, síðast í 37. árgangi Nátt-
úrufræðingsins 1967, en ítarlegustu
lýsingu á gosinu er að finna í hinu
klassíska eldriti séra Jóns Steingríms-
sonar, Fullkomið skrif um Síðueld,
ásamt öðrum skýrslum hans um gosið
í Safni til sögu íslands IV, 1907—
1915, bls. 1—73, og í riti Magnúsar
Stephensens: Kort Beskrivelse over
den nye Vulkans Ildsprudning i
Vester-Skaptefields Syssel paa Island
i 1783 (Köbenhavn 1785), sem gefið
hcfur verið út í ljósriti (Jólabók ísa-
foldar 1971). Hér verður aðeins stikl-
að á stóru í gossögunni og samtímis
vísað til meðfylgjandi korts af Skaft-
áreldahrauni, en dagsetningar á því
sýna, hversu langt hraunið hafði náð
viðkomandi daga.
Forboðar gossins voru jarðhræringar,
og hefur til þessa verið haft fyrir satt,
að þeirra hafi fyrst orðið vart með
byrjun júní, en af óprentaðri samtíma-
frásögn af gosinu, skráðri í Skaftár-
tungu, er ljóst, að þar fór að verða vart
við jarðhræringar upp úr miðjum maí.
Gossins varð fyrst vart hvítasunnudag-
inn 8. júní um dagmálabil, er svartur
mökkur sást rísa upp í norðri frá Síð-
unni séð. Gosið færðist mjög í aukana
fram á næsta dag og líklegt að þessa
tvo fyrstu daga hafi opnast nær öll
gossprungan suðvestur af Laka, nærri
12 km að lengd. Gjóska barst aðallega
til norðvesturs fyrstu dagana, en þó
varð sporrækt af ösku á Síðu og í
Fljótshlíð þegar á fyrsta degi.
Hraunflóðið flæddi suður eftir farvegi
Skaftár, sem á löngum kafla var gljúf-
ur mikið, og á þriðja gosdegi var áin
þorrin með öllu utan þeirra byggða-
vatna, sem í hana falla. Þann 12. júlí
byltist hraunið fram úr gljúfri Skaftár
og næstu daga og vikur flæddi það út
yfir láglendi Meðallands, Síðu og
Landbrots, fylgjandi að allmiklu leyti
farvegum þriggja vatnsfalla, er þarna
voru fyrir, Landár, Melkvíslar og
Skaftár.
Fyrstu býlin voru yfirgefin 17. og 18.
júlí og síðan hvert af öðru næstu vik-
urnar. Þegar vesturhraunið staðnæmd-
ist endanlega sunnudaginn 20. júlí,
meðan séra Jón Steingrímsson flutti
„eldmessu“ sína, hafði gosið lagt 12
jarðir í eyði og spillt tugum jarða
meira eða minna.
Stans hraunsins í Eldmessutanga
nokkru vestan við Systrastapa þann
20. júlí var afleiðing þess að gos í
gígaröðinni suðvestur af Laka datt
niður að mestu og var lítið í þeirri
gígaröð upp frá því. En þær sex vikur
sem gosið hafði varað hafði meðal-
rennslið frá gossprungunni skipt þús-
undum rúmmetra á sekúndu og há-
marksrennsli að líkindum komist upp
í a.m.k. 10.000 nrVsek, eða meira en
25-falt meðalrennsli Þjórsár eða Ölf-
usár.
Þann 29. júlí varð ljós orsökin fyrir
rénun gossins í suðvestursprungunni
er gossprunga norðaustur af Laka tók
að opnast og mun bráðlega hafa náð
svipaðri lengd og suðvestursprungan.
Hraun frá nýju sprungunni flæddi
aðallega til austurs og síðan suður eft-
ir farvegi Hverfisfljóts, sem var nær
alþorrið 4. ágúst. Þarna var meira eða
minna hraunrennsli niður á láglendið
fram undir nóvemberlok og hafði þá
lagt tvær jarðir í Fljótshverfi í eyði.
Eftir það fór gosið mjög minnkandi,
en elds varð síðast vart í Lakagígum 7.
febrúar 1784.
Vart getur stórfeng-
legri gígaröð á gjör-
vallri jarðarkringlunni
Vart getur stórfenglegri gígaröð á
gjörvallri jarðarkringlunni en Laka-
gíga. Þeir sæma vissulega vel því stór-
gosi, sem myndaði þá. Þessi gígaröð er
um 25 km að lengd og samanstendur
af tveim aðalröðum, svipaðrar lengd-
ar, með nær sömu stefnu, frá norð-
austri til suðvesturs. Liggur önnur frá
suðvesturjaðri Síðujökuls að norður-
hlíð móbergsfjallsins Laka (818 m),
sem rís allt að 240 m yfir umhverfi
sitt, hin liggur frá suðurhlíð fjallsins
suðvestur fyrir móbergshrygginn
Hnútu. Gígaröðin dregur nafn af Laka
og í erlendum vísindaritum er yfirleitt
talað um Lakagosið (The Laki erup-
tion), sem er óheppilegt, þar eð Laki
er eini hluti gossprungunnar, sem ekki
hefur gosið að heitið geti. Gossprung-
an skerst inn í hlíðar fjallsins að norð-
an og sunnan, en hefur ekki náð að
kljúfa það að endilöngu.
Það er svipað um tölu Lakagíga og
tölu eldstöðva á íslandi, að ekki er
hægt að segja til um þá tölu með
nokkurri nákvæmni, þar eð í mörgum
tilvikum er ógerningur að segja hvað
er einstakur gígur, því þeir grípa víða
hver inn í annan með ýmsu móti og
utan á eða innan í stórum gígum geta
verið smágígar. Örugglega eru gígarn-
ir eitthvað á annað hundrað og það
þótt ýmis smágöt, sem ælt hafa ein-
hverju hrauni, séu ekki meðtalin. Gíg-
arnir eru nokkru fleiri á norðaustur-
en suðvestursprungunni.
Lakagígar eru það sem nefna mætti
blandgígaröð, því gígarnir eru af ýms-
um gerðum, allt frá víðum sprengigíg-
um af Hverfjallsgerð, hlöðnum upp úr
lagskiptri gjósku, til gíga hlaðinna ein-
vörðungu úr hraunkieprum. Sprengi-
gígarnir hafa orðið til vegna snertingar
kvikunnar við mikið grunnvatn, eða
við vatn í litlum stöðuvötnum, sem
kunna að hafa verið þarna fyrir, en
klepragígarnir hafa hlaðist upp sam-
fara kvikustrókavirkni, sem hefur ver-
ið æsdeg þegar gosið var í algleym-
ingi. f sumum gígum má sjá, að þeir
hafa byrjað að hlaðast upp í sprengi-
virkni, en síðan tóku kvikustrókar við
upphleðslunni.
Tilkomumestu gígarnir eru á nyrðri
helft gígaraðarinnar sunnan Laka. Þar
er að finna hæsta gíginn, sem rís
a.m.k. 100 m yfir lægsta umhverfi
sitt. Þar er áhugaverðasti gígurinn af
Hverfjallsgerð, með sléttu hraungólfi,
sem myndast hefur eftir að sprengi-
gígurinn hafði hlaðist upp.
Þarna er og að finna eina gíginn, sem
nær niður fyrir grunnvatnsborð og er í
honum undurfalleg blágræn tjörn.
Suðaustan úr þeim gíg og þeim næsta
þar suðvestur af liggja hrauntraðir,
lE! ini
inn sem nær niður
fyrir grunnvatnsborð
— þar hefur mynd-
ast undurfögur
blágræn tjörn. Neðri
myndin er af hraun-
mörkum miðja vegu
milli byggða og
Lakagíga.
STORÐ 12