Storð : heimur í öðru ljósi - 01.04.1983, Blaðsíða 24

blaðjurtir visna og fella blöðin. Að
auki féll hér um Jónsmessuleytið
dögg, sem sums staðar hefur skaðað
bæði tré og vorkornið, sem hefur guln-
að“ (þýð. S.Þ.). Blaðið Edinburgh
Evening Courant birti 13. ágúst 1783
útdrátt úr bréfi frá Sallon í Provence-
héraði norður af Miðjarðarhafsströnd
Frakklands, dagsettu 11. júlí. Þar seg-
ir:
„í tuttugu daga hefur þoka, svo furðu-
leg, að elstu menn minnast þess ekki
að hafa þvílíka séð, legið yfir mestum
hluta Provence. Loftið er mettað af
henni, og þótt sólin sé ákaflega heit,
nægir það ekki til að eyða henni. Hún
helst daga sem nætur þótt í mismun-
andi mæli sé, og stundum byrgir hún
sýn til fjalla í nánd. Sjóndeildarhring-
urinn, sem hér um slóðir er venjulega
himinblár, er nú gráhvítur; sólin, sem
á daginn er mjög föllituð, er hárauð
um sólaruppkomu og sólarlag og móð-
an dregur svo úr geislum hennar, að
hægt er að horfa á hana hvenær dags
sem er án minnstu óþæginda.
Margir hafa tekið eftir því, að af þess-
ari þoku er lykt, sem ekki er auðvelt
að skera úr af hverju stafar“ (þýð.
S.Þ.).
Móðan mikla, sem víða kallaðist þurra
móða (vapor siccus, dry fog, o.s.frv.),
varð að vonum mörgum vísinda-
mönnum umhugsunarefni. Fjöldi rit-
gerða og jafnvel heilar bækur fjölluðu
um þetta fyrirbæri. Flestir komust að
þeirri niðurstöðu, að orsaka móðunnar
væri að leita í þeim ægilegu jarð-
skjálftum, sem urðu í Calabriu á
Suður-ftalíu og á Sikiley austanverðri
5. febrúar 1783. Þessir jarðskjálftar
urðu meir en 30.000 manns að aldur-
tila og eftirkippir, sumir svo sterkir að
verulegu tjóni ollu, héldu áfram fram
á vor. f þennan tíma aðhylltust vís-
indamenn enn þá skoðun Aristóteles-
ar, að jarðskjálftar stöfuðu af lofti er
ryddist út úr iðrum jarðar upp á yfir-
borð hennar. Þetta var talið valda
móðunni. En til voru þó þeir, sem
þegar sumarið 1783 héldu því fram,
að móðan stafaði af eldvirkni og mun
Gottlieb Kratzenstein, prófessor í eðl-
isfræði við Hafnarháskóla, einna fyrst-
ur hafa látið þessa skoðun í ljós. En sú
eldvirkni sem menn töldu hafa mynd-
að móðuna voru ekki Skaftáreídar,
heldur það gos, sem vorið 1783 hafði
myndað eyju út af Reykjanesi, líklega
þar sem nú heitir Eldeyjarboði. Fregn-
ir af þessari nýju eyju bárust utan með
vorskipunum og vöktu afar mikla at-
hygli, raunar miklu meiri en Skaftár-
eldarnir, en um þá birtist fyrsta fregn-
in utan íslands í Köbenhavns Tidend-
er 5. september 1783.
Benjamín Franklín
skrifaði móðuna
á reikning Heklu
Móðunni miklu í Evrópu sumarið
1783 fylgdi einn allra harðasti vetur,
sem komið hefur síðan hitamælingar
hófust. Þetta leiddi til fyrstu heila-
brotanna um áhrif eldgosa á veðurfar.
Sá er fyrstur velti þessu fyrir sér og
birti sínar hugleiðingar á prenti, var
Benjamín Franklín, þá 77 ára og sem
vísindamaður, rithöfundur og fræðari
einn virtasti persónuleiki sem þá var
uppi. Franklín upplifði móðuna í Par-
ís, þar sem hann dvaldist sem fyrsti
sendiherra Bandaríkjanna. í ritgerð,
sem dagsett er í maí 1784 og birt var
ári síðar, lýsir hann þeirri „stöðugu
þoku, sem grúfði yfir gjörvallri
Evrópu og stórum hluta Norður-
Ameríku nokkra mánuði sumarið
1783“ (I eiginhandar handriti hans af
þessari ritgerð, sem varðveitt er, eru
orðin „stóran hluta af Norður-Amer-
íku“ af einhverjum ástæðum strikuð
út). Hann telur móðuna e.t.v. vera
orsök hins mikla vetrarkulda, en sem
orsök móðunnar komi tvennt til: bruni
stórra vígahnatta á leið þeirra gegnum
lofthjúp jarðar eða „sá feikna mikli
reykur, sem þetta sumar streymdi
stöðugt upp úr Heklu á fslandi og því
eldfjalli, sem reis úr sæ nærri því landi
og hefir askan getað borist með vind-
um af ýmsum áttum yfir norðurhvel
jarðar“.
Sú Hekla, sem Franklín nefnir, er
vitaskuld Lakagígar. Er þetta ekki í
fyrsta sinn, sem Hekla geldur þess að
hafa lengi verið fræg af endemum. En
grein Franklíns hefur dregið langan
slóða, því síðan um hans daga hafa
margir vísindamenn velt fyrir sér
spurningunni, hvort eldvirkni sé líkleg
til að hafa áhrif á loftslag. Hefur þetta
viðfangsefni verið mjög á döfinni síð-
ustu áratugina, ekki síst vegna um-
fangsmikilla rannsókna breska lofts-
lagsfræðingsins H. H. Lambs og áður-
nefndra rannsókna á ískjörnum úr
Grænlandsjökli. Nú síðast hefur gosið
í St. Helens, og þó enn meir hið ný-
lega afstaðna stórgos í eldfjallinu E1
Chichón í Mexíkó aukið áhugann á
þessu efni og í skrifum um það ber
Skaftárelda og Krakatárgosið einatt á
góma.
Almennt mun nú talið, að eldgos
lækki lofthita tímabundið, en skoðanir
eru skiptar um þessi áhrif og ekki að
ástæðulausu. Svo dæmi sé nefnt, var
veturinn 1783—84 ekki aðeins einn
hinn harðasti sem komið hefur í
Evrópu. í austurríkjum Bandaríkj-
anna var meðalhiti mánuðina desem-
ber 1783 til og með febrúar 1784
4,8°C lægri en meðaltal þessara mán-
aða í þau 225 ár sem hiti hefur verið
mældur þar nákvæmlega. Á hinn bóg-
inn var júlímánuður 1783, þegar móð-
an lá yfir Englandi, sá heitasti sem þar
hefur komið síðan mælingar hófust
þar 1659. Eiga bæði hitinn og kuldinn
að skrifast á reikning Skaftárelda?
Hér er sem sagt um harla flókið við-
fangsefni að ræða og verða því ekki
gerð skil að sinni.
STORÐ 22