Storð : heimur í öðru ljósi - 01.04.1983, Qupperneq 22

laginu 1783/84 og hefur Hammer áætl-
að að magn brennisteinssýru sem
myndaðist í Skaftáreldum hafi verið
um 100 milljónir tonna. Nýverið hef-
ur Haraldur Sigurðsson jarðfræðing-
ur, ásamt samverkamönnum, reynt að
komast að niðurstöðu um magnið með
því að mæla í örgreini efnasamsetn-
ingu örsmárra kvikudropa, sem lenda
inni í þeim kristöllum er fyrst falla út
í kvikunni. Þetta er aðferð, sem krefst
sérlega mikillar mælinákvæmni, en
niðurstöður urðu þær, að í Lakagíga-
kvikunni hafi fyrir gosið verið
800—1000 ppm (= milljónustu hlut-
ar) af brennisteini og heildarmyndun
brennisteinssýru samkvæmt því um
80 milljónir tonna, sem er nálægt
niðurstöðu Hammers.
íslendingum fækk-
aði um 21,6%
Löngum hefur í frásögnum af Móðu-
harðindunum verið vitnað til þeirra
talna um skepnufelli og manndauða,
sem Arnljótur Ólafsson birti ár(ð 1861
í Skýrslum um landshagi á Islandi.
Þessar tölur Arnljóts voru nokkur leið-
rétting á þeim tölum, sem byggðar
voru á skýrslum er bárust danska
Rentukammerinu eftir Móðuharðind-
in og birtar voru 1786, en kunna þó að
þurfa einhverrar leiðréttingar við. Eft-
irfarandi tölur Arnljóts um felli búfjár
taka til alls landsins:
1783 1783/84 féllu %
nautgripir 20.067 10.263 50,1
sauðfé 236.251 186.638 79,1
hestar 35.936 27.256 75,9
Mannfólkinu fækkaði úr 48.884 árið
1783 í 38.363 árið 1786, þ.e.a.s. um
10.521 eða 21,6%. í byggðunum næst
eldinum fækkaði um 37,4%.
Þetta eru ógnvekjandi tölur. En ekki
verður Móðuharðindunum einvörð-
ungu kennt um þessar hörmungar.
Menn hafa nokkra tilhneigingu til að
ofmeta áhrif einstakra atburða, sem
venjulega eru hlekkir í orsakakeðju.
Enginn efi er á, að hörmungar Móðu-
harðindanna eiga að skrifast að mestu
á kostnað Skaftárelda, en hafa verður
í huga, að fslendingar voru óvenju illa
í stakk búnir að mæta slíkum náttúru-
hamförum. Fyrstu ár níunda áratugar-
ins voru mikil harðindaár, einkum
norðanlands, þar sem hallæri mátti
kallast. Um þetta segir sína sögu eftir-
farandi kafli úr bréfi úr Hólastifti,
dagsettu 21. september 1783, sem
birtist í dagblaðinu Köbenhavns Tid-
ender 1. desember s.á.:
„Ofan á sumarið 1782, sem var með
eindæmum kalt, svo að frost var innan
húss jafnvel um hásumarið, og hafði
komið fólki í mestu þrengingar sakir
skorts á skepnufóðri, og eftir að græn-
Ienski rekísinn hafði víðast hvar, eink-
um í Þingeyjarsýslu, komið í veg fyrir
sjósókn og varnað dönskum kaupskip-
um að komast á ákveðnar hafnir, ofan
á þetta fengum við Norðlendingar að
kenna á mjög hörðum vetri, svo að
allmikill skepnufellir varð vegna hey-
leysis; já, margir urðu um veturinn að
slátra kúm sínum og kindum og jafn-
vel hestum til að halda í sér lífinu.
Fjöldi fólks flosnaði upp frá jörðum
sínum og leitaði í önnur héruð og
mörg býli voru þá komin í eyði um
vorið, einkum í Þingeyjarsýslu; þó dóu
ekki sérlega margir úr hungri einvörð-
ungu, en nokkuð af heimilislausu
fólki, sem í eymd sinni hefur flækst
frá einum stað til annars um hávetur,
soltið og hálfnakið í hörkufrosti og
snjó, hefur týnt lífi eða heilsu“ (þýð.
SÞ).
Þess er og að minnast, að árið 1761
hafði fjárkláði borist hingað með er-
lendum kynbótahrútum og breiðst
smám saman um mikinn hluta lands-
ins. Talið er, að sauðfé hafi fækkað
um 60% á sjöunda áratugnum og að
alls hafi um 280.000 sauðkindur drep-
ist eða þeim verið slátrað vegna fjár-
kláðans. Þetta er mun meira en drapst
af völdum Skaftárelda. Fjárskiptum
og niðurskurði var ekki lokið fyrr en 4
árum fyrir Skaftárelda. Skaftafells-
sýslur sluppu þó við fjárkláðann eins
og aðrir hlutar Austfirðingafjórðungs,
og hinn mikli manndauði í sveitunum
næst eldinum verður að skrifast að
mestu á afleiðingar hans, en þó er á
það að minna, að sveitirnar næstu fyrir
austan Mýrdalssand guldu mikið af-
hroð í mesta gjóskugosi Kötlu á sögu-
legum tíma árið 1755, er gjóskufallið
lagði um 50 jarðir í eyði um nokkurn
tíma.
Móðan mikla náði
til Kína
Sú móða, sem lá yfir íslandi sumarið
1783 með þeim afleiðingum sem áður
er getið, lét ekki staðar numið við Is-
landsstrendur. Um miðjan júní hafði
hún borist til meginlands Evrópu og
næstu tvær vikurnar breiddist hún
austur yfir álfuna. Þann 25. júní er
hennar fyrst getið í Moskvu og lengra
er hægt að fylgja henni. Svo vel vildi
til, að þetta sumar var þýskur námu-
verkfræðingur, H. M. Renovantz, í
þjónustu Rússakeisara við rannsóknir
austur í Ahaifjöllum nærri landamær-
um Kína. I bók sem hann skrifaði um
dvöl sína austur þar segir, að móðan
hafi lagst þar yfir 1. júlí og varað til
17. sama mánaðar. I austurríkjum
Bandaríkjanna fór hennar að gæta
seinni hluta ágústmánaðar, og ætla
má, að þeir ördropar, sem sýrðu hjarn-
ið á Grænlandsjökli, hafi borist þang-
að vestanfrá eftir nær hringferð kring-
um jörðina.
Um móðuna og áhrif hennar á Bret-
landseyjum og meginlandi Evrópu er
margháttaðar upplýsingar að hafa í
dagblöðum og vikublöðum frá þeim
tíma, því alls staðar vakti hún mikla
athygli lærðra sem leikra. Tvö sýnis-
horn úr dagblöðum, annað úr norður-
hluta, hitt úr suðurhluta álfunnar, fara
hér á eftir. I bréfi frá Suður-Hallandi
í Svíþjóð, dagsettu 16. júlí 1783, sem
birtist í Stockholms Posten 29. júlí
s.á., segir:
„Hinn svokallaði sólreykur hefur nú
vikum saman legið stöðugt yfir sjón-
deildarhringnum svo þykkur, að sólin
er alrauð að sjá kvölds og morgna. Ef
reykur þessi stafaði af uppgufun úr
jarðveginum ætti hann að hverfa fyrir
regni og vindum, en eftir rigningar-
daga er hann jafnvel þykkari en áður.
Að þessi reykur sé skaðlegur gróðri
virðist líklegt, þar eð lauftré og sumar
||
hraun
hefur þarna myndaö
eins konar hrúður
ofan á gömlu hrauni.
Neðri myndin er af
Skaftá frá nokkuö
óvenjulegu sjónar-
horni.
STORÐ 20