Fréttablaðið - 14.04.2022, Blaðsíða 32

Að dvelja árum saman
innan um blinda, vera
í raun tengiliður þeirra
við veruleikann, hlýtur
að þroska með mönn-
um bæði frásagnar- og
túlkunarhæfileika.
MYNDLIST
Birgir Andrésson: Eins
langt og augað eygir
Kjarvalsstaðir
Aðalsteinn Ingólfsson
Árið 1994 ákvað nefnd um sýn-
ingar á íslenskri myndlist erlendis
að senda verk Birgis Andréssonar á
Tvíæringinn í Feneyjum árið eftir,
mörgum til allnokkurrar undrunar.
Ekki síst listamanninum sjálfum,
ef marka má nýútkomna bók um
hann. Fram að því höfðu ýmsir
helstu burðarásar myndlistarinnar
í landinu, allt frá Jóhannesi Kjar-
val til Errós, sýnt þar fyrir Íslands
hönd, svo og nokkur átrúnaðargoð
(og kennarar) Birgis sjálfs, Magnús
Pálsson, Sigurður Guðmundsson og
Hreinn Friðfinnsson. Sjálfur hitti ég
fyrir efasemdamenn sem veltu fyrir
sér hvort listamaðurinn verðskuld-
aði þessa upphefð á þessum tíma-
punkti ævi sinnar, og að auki hvort
meginviðfangsefni hans, íslenskt
þjóðerni, ætti nokkurt erindi við
alþjóðlegan myndlistarheim. Satt
best að segja voru viðbrögð í Fen-
eyjum ekki uppörvandi. Í lítinn og
nettan sýningarskála Íslands kom
nánast enginn til að berja augum
framlag Birgis, að minnsta kosti
ekki meðan sá sem þetta skrifar
var þar staddur, og þeir fáu sem létu
sjá sig stöldruðu stutt við. Enginn
hinna fjölmörgu blaðamanna sem
að jafnaði sækja þennan viðburð
taldi sér heldur skylt að fjalla um
þessi sérkennilegu íslensku listaverk
af skynsamlegu viti.
Kannski hafði það sitt að segja
hve sjónrænt aðdráttaraf l sýn-
ingargripanna, til dæmis prjónuðu
íslensku fánanna tólf í sauðalit-
unum, var af skornum skammti.
Má vera að þarna hafi Birgir verið
réttur maður á röngum tíma, því á
tíunda áratugnum var farið að fjara
ansi mikið undan hug mynda list á
alþjóðavettvangi. Höfundur bókar-
innar um Birgi, kanadíski listfræð-
ingurinn Robert Hobbs, viðrar einn-
ig þá skoðun að Feneyjasýning hans
árið 1995 hafi verið kynnt á röngum
forsendum, sem eins konar hlutlæg
„rannsókn“ á ýmsum birtingar-
myndum íslensks þjóðernis. Þvert á
móti hafi ásetningur listamannsins
alla tíð verið súbversífur, að grafa
undan þessum birtingarmyndum
með ýmsum hætti, af byggja þær,
eða að minnsta kosti hafa uppi
verulegar efasemdir um gildi þeirra.
Uppskeruhátíð að
Kjarvalsstöðum
Í ljósi þessarar fremur ógæfulegu
útrásar árið 1995 hefur verið ævin-
týralegt að fylgjast með því hvernig
I8 galleríinu og afkomendum Birgis
Andréssonar (sem lést 2007) hefur
tekist að búa til alþjóðlega gjald-
gengt og ábatasamt „brand“ úr lista-
manninum og viðfangsefni hans,
„íslenskri þjóðrækni“, sannkallaðri
útnárafræði sem ekki hefur verið
milli tannanna á málsmetandi list-
spekúlöntum úti í heimi á síðustu
áratugum. Vísast hefur það auð-
veldað þessa seinni útrás, hve mikið
af myndlist Birgis er að stofni graf-
ísk hönnun sem hægt er að prenta
í upplögum og dreifa stafrænt til
kaupenda og safna víða um lönd.
Og nú fer fram vegleg uppskeru-
hátíð; yfirlitssýning í yfirstærð á
Kjarvalsstöðum og 370 síðna bók
um listamanninn á ensku, tungu-
máli heimsfrægðar.
Vonandi gefst tækifæri til að
ræða þessa bók á öðrum vettvangi.
Hér skal einungis áréttað að hún er
frábærlega vel gerð. Texti Kanada-
mannsins Roberts Hobbs er læsi-
legur og upplýsandi, og raunar
afrek miðað við það að hann er hér
að fjalla um löngu látinn og sann-
ast sagna sérlundaðan listamann
af framandi menningar- og mál-
svæði. Höfundur þarf að standa skil
á innviðum íslensks myndlistar-
lífs á þeim tíma sem hér er undir,
atburðum í íslenskri pólitík og
undarlegum íslenskum þjóðsiðum,
svo fátt eitt sé nefnt.
Tvennt er það sem setur afgerandi
mark á þróun Birgis sem mynd-
listarmanns, uppvöxtur hans meðal
blindra og námsferill meðal hug-
myndalistamanna. Að dvelja árum
saman innan um blinda, vera í raun
tengiliður þeirra við veruleikann,
hlýtur að þroska með mönnum
bæði frásagnar- og túlkunarhæfi-
leika, um leið og túlkunin leiðir
óhjákvæmilega í ljós ýmislegt mis-
ræmi milli þess sem er sýnt og sagt,
milli máls og myndar. Til dæmis
verður glöggur sjáandi/túlkandi
þess áskynja að því nær sem hann
stendur því viðfangi sem hann á að
lýsa fyrir sjónlausum, þeim mun
meir gliðnar viðfangið fyrir aug-
liti hans. Í nærmynd er öll náttúra
abstrakt, eins og þeir vissu gjörla
Kjarval og Kristján Davíðsson.
Hið sama gildir um ýmiss konar
gildishlaðin hugtök sem menn hafa
hampað gagnrýnislaust; við ítrustu
skoðun verða þau hjóm eitt.
Sjálfsímynd þjóðanna
Hugmyndalistin er leið Birgis
til að gaumgæfa hugtök og hug-
myndir. Einna mestur áhrifavaldur
á ferli hans er sennilega hollenski
myndlistarmaðurinn Douwe Jan
Bakker, sem Birgir kynnist ungur.
Bakker er einna fyrstur hollenskra
nýlistarmanna til að vinna ljós-
mynda- og textaefni út frá íslensku
landslagi, húsagerðarlist og tungu.
Þekkt bókverk Birgis um „eyktar-
mörk í íslensku landslagi“ er því
mjög í anda Bakkers. Þeir félagarnir
áttu drykkjuskapinn einnig sam-
eiginlegan og létust úr ofdrykkju,
nánast jafn gamlir. En þar sem við-
horf Bakk ers til íslensks landslags
og menningar er mestmegnis ljóð-
rænt og spurult, einkennast athug-
anir Birgis á ýmislegu í viðtekinni
þjóðmenningu okkar Íslendinga
– og þjóðmenningu yfirleitt – á efa-
semdum, blönduðum ísmeygilegum
húmor, eða jafnvel tvílræði.
Nú er mér ekki fullljóst hvaðan
Birgi kemur þessi áhugi á íslenskri
þjóðmenningu í víðasta samhengi.
Kannski er hann alfarið sprottinn
upp úr bók Jónasar Jónassonar frá
Hrafnagili, Íslenskir þjóðhættir,
sem hann eignaðist ungur og skildi
aldrei við sig. Snemma á níunda ára-
tugnum var Birgir altént kominn á
kaf í eins konar myndræna spurn-
ingaleiki, þar sem ýmislegt kunnug-
legt var til umfjöllunar, ekki síst
sjálfsímynd þjóðanna, eins og hún
birtist í máli og myndum. Þar er
auðvitað stærsta spurningin: Hvers
eðlis er sú ímynd? Er hún yfirleitt
til? Og ef hún er ekki til, eru þjóð-
irnar sem stjórnast af henni ekki
bara tilbúningur?
Þungbær boðskapur?
Yfirlitssýningin á verkum Birgis að
Kjarvalsstöðum er viðamikil og fjöl-
breytt. Mest fer þó fyrir verkum þar
sem stakir litir eru notaðir ásamt
textum. Nokkur þessara verka eru
réttnefndar veggmyndir, stór verk,
þar sem textarnir eru eins og opin-
berar yfirlýsingar (jafnvel þótt þeir
séu persónulegir), aðrar eru í stofu-
stærðum, gerðar til einstaklings-
brúks. Í þessum verkum á sér stað
stöðug núningur milli textanna og
litanna, þar sem textarnir kalla á
lestur en litirnir á skynjun/túlkun.
Til viðbótar koma svo staðhæfingar
listamannsins, þrykktar á hverja
mynd, um „íslenskan“ uppruna
litanna sem notaðir eru, þegar
áhorfandinn veit ósköp vel að eng-
inn getur „átt“ liti. Þessar mótsagna-
kenndu pælingar um „þjóðerni lita“
taka á sig stórbrotna mynd í verka-
röðinni um gjörvöll ríki Afríku, þar
sem sérhvert ríki virðist eiga sér lit,
og sá litur er alltaf „íslenskur“. Og
engin leið, skynrænt, menningar-
lega eða heimspekilega, að tengja
á milli nafnanna á löndunum og
litanna sem Birgir velur þeim.
Boðskapur Birgis gæti verið: Flest
það sem okkur er heilagt er til-
búningur. Og kannski helsta afrek
hans sem hugmyndalistamanns að
gera þann fremur þungbæra boð-
skap allt í senn fyndinn, litríkan og
aðlaðandi. ■
Heimsmyndin sem tilbúningur
Yfirlitssýningin á verkum Birgis að Kjarvalsstöðum er viðamikil og fjölbreytt. FRÉTTABLAÐIÐ/SIGTRYGGUR ARI
Sýningin á Kjar-
valsstöðum
stendur til
15. maí.
24 Menning 14. apríl 2022 FIMMTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐMENNING FRÉTTABLAÐIÐ 14. apríl 2022 FIMMTUDAGUR