Fréttablaðið - 17.09.2022, Blaðsíða 25

„Frá því ég byrjaði við Lundúna-
háskóla hefur það verið mitt mark-
mið að þróa réttarsálfræðina og
gera hana að sjálfstæðri vísinda-
grein,“ segir Gísli. Þegar hann var
að stíga sín fyrstu skref komu sál-
fræðingarnir helst að framkvæmd
prófa en það voru oft geðlæknarnir
sem notuðu niðurstöðurnar í sinni
skýrslu og báru vitni um þær fyrir
dómi. Þetta fannst Gísla ekki ganga
upp.
„Ég sagði við kollega mína, ef þið
viljið fá mig í málið látið þá þann
sem vísaði málinu til ykkar hafa
samband við mig og ég mun vinna
að sjálfstæðri skýrslu um málið og
gefa vitnisburð fyrir dómi ef á þarf
að halda,“ segir hann og bætir við:
„Ef við viljum að réttarsálfræðin sé
vísindalegt fag, þurfum við að vera
sjálfstæðir fræðimenn en ekki bara
einhverjir tæknimenn hjá geðlækni.
Við verðum að gefa okkar eigin
vitnisburð í málum og getum ekki
látið geðlækni bera vitni um okkar
vinnu.“
Litinn hornauga og uppnefndur
Það var á brattann að sækja hjá
Gísla fyrstu árin. Hann einsetti
sér að vinna jöfnum höndum að
kennslu, rannsóknum og klínískri
vinnu með skjólstæðingum. Það er
ekki síst klíníska vinnan og aðkoma
að sakamálum sem hefur hjálpað
Gísla að þróa vísindin áfram, enda
sú vinna sem dregur fram það sem
órannsakað er.
Sem dæmi segir Gísli sögu af
breskri greindarskertri konu sem
sakað hafði fimm einstaklinga um
kynferðisbrot. Ríkissaksóknari
Bretlands óskaði eftir áliti Gísla
haustið 1980 um hvort hún væri hæf
til að bera vitni og ef svo væri hvort
unnt væri að reiða sig á framburð
hennar. Greindarvísitala konunnar
var 47.
„Ég tek hana í viðtal og reyni að
finna hennar styrkleika og veikleika
og geri tilraun um sefnæmi til að
kanna hve auðvelt er að hafa áhrif á
hana. Slík tilraun hafði aldrei verið
gerð áður og ekkert sálfræðipróf til
sem ég gat notað. En ég vissi hvað ég
þurfti svo ég bjó prófið til sjálfur og
það var upphafið að þróun minni á
þessum tækjum,“ segir Gísli og bætir
við: „Og ég gaf svo vitnisburð fyrir
dómi og sagði nákvæmlega hvert
vandamál konunnar væri og hvern-
ig kviðdómur gæti metið framburð
hennar. Málinu lauk með því að
fjórir af þeim fimm sem hún sakaði
um að brjóta gegn sér voru dæmdir.
Þetta mál var stór sigur fyrir réttar-
sálfræðina.“
Gísli rifjar upp annað mál af
manni sem tekinn var fyrir grun
um ölvunarakstur árið 1981 og
dæmdur. Hann áfrýjaði málinu og
vörnin fólst í því að hann var svo
af brigðilega hræddur við sprautur
að hann gat ekki gefið blóð á lög-
reglustöðinni. Gísli þurfti að finna
upp nýtt próf til að sanna sprautu-
hræðsluna og gat sýnt fyrir dómi
með vísindalegri aðferð að hún væri
raunveruleg. Maðurinn var sýknað-
ur. Þetta var í árdaga ferils Gísla og
kerfið hafði efasemdir. Myndu ekki
opnast f lóðgáttir og allir glæpa-
menn slyppu með skrekkinn? En
Gísli stóð fast á því að réttarkerfið
þyrfti ekki að óttast vísindalegar
sannanir.
Gísli segir málin sem hann tók að
sér snemma á níunda áratugnum
hafa verið sér erfið og tregða kerfis-
ins til að viðurkenna framlag hans
mikil.
„Ég var litinn hornauga,“ segir
hann. Í fyrsta vitnisburðinum sem
Gísli gaf í Old Bailey, einum fræg-
asta sakamáladómstól Bretlands,
var hann í vitnastúkunni í þrjá
daga. Skjólstæðingur hans hafði
skerta greind og var ákærður fyrir
fjársvik. „Ég lagði fyrir hann ýmis
próf og var svo í vitnastúkunni í
þrjá daga að fara í gegnum hvert
einasta próf sem ég hafði lagt fyrir
hann. Það var reynt að hrekja þau
öll sem bull. Saksóknarinn kallaði
mig útlending, „expert witness of
foreign extraction“, eins og ég væri
geimvera,“ rifjar Gísli upp og minn-
ist þess að hafa mótmælt þegar rík-
issaksóknarinn síðar kallaði hann
Skandínavíubúa. „Þarna var sem
sagt verið að níðast á mér í þrjá daga
og allt gert til að reyna að hanka mig
og niðurlægja mig.“
Hryðjuverk og falskar játningar
Þegar Gísli var fenginn til að aðstoða
við hryðjuverkamálin frægu í Bret-
landi á síðari hluta níunda ára-
tugarins höfðu mörg af prófum
hans þegar öðlast viðurkenningu.
„Árið 1986 var ég fenginn til að
vinna í málum fjórmenninganna
frá Guildford og sexmenninganna
frá Birmingham. Það var þriggja
ára vinna og mikil barátta, enda
tregða til að viðurkenna mistök
lögreglunnar í svona stórum og
alvarlegum málum,“ segir Gísli,
en dómum í báðum málum var að
lokum hnekkt árin 1989 og 1991 og
fólkinu öllu sleppt úr fangelsi.
„Það var út af þessum málum sem
lögregluyfirheyrslur í Bretlandi
breyttust. Þetta hafði áhrif á vinnu-
brögð lögreglunnar og reglugerðum
var breytt. Maður sér það í lögum að
nú er minnst formlega á að kenna
eigi lögreglumönnum sannleiks-
regluna og að hafa augun opin,
en ekki rannsaka mál með lokuð
augun. Í nútíma leiðbeiningum um
yfirheyrslur er tekið tillit til rann-
sókna minna,“ segir Gísli.
Gísli er best þekktur fyrir framlag
sitt á sviði falskra og óáreiðanlegra
játninga og á því sviði hefur hann
sett mark sitt á íslenska réttarsögu,
vegna Guðmundar- og Geirfinns-
mála. Þau mál, segir Gísli, hafa gefið
réttarsálfræðinni mikið, sem er til
marks um að fræðigreinin er enn í
lifandi þróun.
Ósannar játningar geta komið til
með ýmsum hætti, segir Gísli. Hægt
er að kalla fram falska játningu
með hótunum eða þvingunum og
í því tilviki er sá sem játar jafnvel
vel meðvitaður um að játningin
er ósönn, en það eru líka til dæmi
um svokallað minnisvafaheilkenni
sem getur framkallast af því að fólk
verður ruglað í ríminu meðan á
varðhaldi eða yfirheyrslum stendur.
Gísli tekur dæmi um Einar Bolla-
son sem sat í rúma 100 daga í varð-
„Ég merki á þessari mynd fyrstu vísbendinguna um forvitnina,“ segir Gísli
sem skoðar eitthvað utan rammans ársgamall í fangi móður sinnar.
Erla Bolladóttir
sat á fremsta
bekk þegar
Guðmundar- og
Geirfinnsmál
voru tekin fyrir í
Hæstarétti árið
1980.
MYND/
LJÓSMYNDASAFN
REYKJAVÍKUR
Birmingham-
sexmenningarn-
ir fyrir utan Old
Bailey fangelsið
í London eftir að
dómi yfir þeim
var hnekkt.
FRÉTTABLAÐIÐ/
GETTY
Gerry Conlon,
einn Guild-
ford-fjórmenn-
inganna, sat inni
í sex ár áður en
dóminum var
snúið við 1991.
Hann fagnar hér
með systrum
sínum.
FRÉTTABLAÐIÐ/
GETTY
haldi vegna Geirfinnsmálsins. „Eftir
viku í haldi var hann farinn að trúa
því að kannski hefði eitthvað skeð
sem hann mundi ekki eftir. Það
sama kom fyrir Guðjón Skarphéð-
insson,“ segir Gísli. „En ef við lítum
hins vegar á Sævar til dæmis, hann
treysti ekki lögreglunni. Þeir gerðu
hann ruglaðan á tímabili en hann
treysti aldrei því sem þeir voru að
segja og var verndaður af tortryggni
sinni. En það var ekki þannig með
þau hin. Þau voru orðin rugluð af
einangrun og yfirheyrslum. Þetta
var ekki þannig að þau myndu
atburði beinlínis, heldur var þetta
efi.
Í slíkum kringumstæðum full-
yrða sakborningar yfirleitt ekki
að þeir muni eftir að hafa framið
glæpinn heldur hafa talið sér trú
um að það sé hugsanlegt. Svo fara
þeir að ímynda sér hvernig þeir hafi
framið glæpinn og búa til sögu um
það, oft með aðstoð rannsakanda.
Sagan verður síðar notuð fyrir dómi
sem þeirra játning. Ég hef unnið að
mörgum slíkum málum víða um
heim.“
Lausir endar
Gísla er illa við ókláraða anga í
málum og vísindastarfið hefur ekki
síst gengið út á að halda áfram með
mál og gefast ekki upp fyrr en öllum
spurningum hefur verið svarað. En
síðustu svara í Guðmundar- og Geir-
finnsmálum verður líklega að leita
á öðrum vettvangi en í réttarsál-
fræðinni.
Af hverju heldurðu að mál Erlu
Bolladóttur hafi verið skilið eftir
þegar mál hinna voru endurupp-
tekin?
„Þetta er mjög furðulegt, því
skýrslur endurupptökunefndar-
innar voru til fyrirmyndar nema
í þessum anga sem varðaði Erlu,“
segir Gísli, um úrskurði endurupp-
tökunefndar í Guðmundar- og Geir-
finnsmálum, sem kveðnir voru upp
árið 2017. „Það má þó sjá í þeim til-
hneigingu til að gera of lítið úr göll-
unum á lögreglurannsókninni og þá
helst varðandi röngu sakargiftirnar.
Þá var okkur Jóni Friðriki kennt um
mistök í skýrslu starfshóps innan-
ríkisráðherra sem við gerðum ekki.
Nefndin byggði þannig niður-
stöðu sína varðandi röngu sakar-
giftirnar á röngum forsendum þar
sem látið var að því liggja að við Jón
Friðrik hefðum klúðrað þeim þætti
er varðaði Erlu, sem er fjarstæðu-
kennt og óréttlátt. Ef maður lítur á
hve ítarlega endurupptökunefndin
fór í allt nema þennan anga málsins,
þá fer maður að velta fyrir sér og
spyrja, af hverju er það? Því það er
ekki út af því að þessir menn kunni
ekki til verka. Þarna hefur eitthvað
annað komið til og spilað inn í. Það
er ljóst af þessu að endurupptöku-
nefndin leit ekki á málið algerlega
í heild. Það er eins og einhver mót-
staða hafi verið í kerfinu og ekki
talið henta að hafa röngu sakar-
giftirnar með í endurupptöku,“
segir Gísli.
Synjun á beiðni Erlu Bolladóttur
um endurupptöku hefur verið felld
úr gildi og nú er beðið úrskurðar
endurupptökudómstóls í máli
hennar.
„Lögreglan og kerfið þarf alltaf að
horfast í augu við mistök sín og læra
af þeim. Bresk yfirvöld hafa gert það
í mörgum málum, þar á meðal í
hryðjuverkamálum og morðmálum.
Það skapaði bæði réttsýni og rétt-
læti sem og aukið traust almennings
á réttarkefinu,“ segir Gísli. n
Lögreglan
og kerfið
þarf alltaf
að horfast í
augu við
mistök sín
og læra af
þeim.
Helgin 25LAUGARDAGUR 17. september 2022 FRÉTTABLAÐIÐ