Fréttablaðið - 10.01.2023, Page 10

viðkomandi aðili veitir mótspyrnu
eða streitist á móti og kemst í æst
hugarástand. Viðkomandi á þá
að geta komist í annarlegt ástand
sem veldur öndunarstoppi, hjarta-
stoppi, og í sumum tilfellum dauða.
Vísað hefur verið til æsingsóráðs
sem dánarorsakar í krufningar-
skýrslum í ýmsum löndum, sér í
lagi í Bandaríkjunum en einnig
í Ástralíu, Kanada, Bretlandi og á
Íslandi. Þrátt fyrir þetta er um að
ræða umdeilt heilkenni sem nýtur
takmarkaðrar viðurkenningar
innan læknisfræðinnar.
Alþjóðaheilbrigðismálastofnun-
in viðurkennir ekki að æsingsóráð
sé raunverulegt sjúkdómsástand og
hvorki er að finna neina skilgrein-
ingu á því í Alþjóðlegu f lokkunar-
kerfi sjúkdóma og skyldra heil-
brigðisvandamála (ICD-10), sem
er alþjóðastaðall við skráningu
sjúkdómsgreininga, né í alþjóðlegu
f lokkunarkerfi fyrir geðraskanir
(DSM-V).
Æsingsóráð á Íslandi
Æsingsóráðshugtakið og notkun
þess til skýringar á andláti fólks
í haldi lögreglu hafa orðið æ
umdeildari á síðustu árum. Árið
2020 gaf bandaríska Brookings-
stofnunin til dæmis út grein þar
sem hópur taugalækna kallaði
æsingsóráð „ónákvæmt hugtak
sem [væri] skilgreint á huglægan
máta og gjarnan beitt eftir á, á máta
sem [leiddi] oft til misnotkunar.“
Næsta ár gáfu samtökin Læknar í
þágu mannréttinda (Physicians for
Human Rights) út skýrslu þar sem
tilvist æsingsóráðsheilkennis var
hafnað afdráttarlaust.
Í skýrslunni var bent á að
fámennur hópur höfunda sem
hefðu bein fjárhagsleg tengsl við
rafbyssuframleiðendur hefði staðið
fyrir meirihluta allra rannsókna
sem ættu að renna stoðum undir
tilvist heilkennisins. Þá hefðu raf-
byssuframleiðendur, sér í lagi
Verði fyrirætlanir dómsmála-
ráðherra að veruleika má gera
ráð fyrir að íslenska lögreglan
fái brátt leyfi til að bera raf-
byssur við störf sín. Slíkar
hugmyndir hafa verið ræddar
af íslenskum stjórnvöldum
um árabil og hagsmunaaðilar
með bein tengsl við rafbyssu-
framleiðendur hafa þar
stundum lagt orð í belg.
thorgrimur@frettabladid.is
Jón Gunnarsson dómsmálaráð-
herra tilkynnti á dögunum að hann
hefði hafið vinnu til að heimila
íslenskri lögreglu að bera raf byssur
við störf sín. Gert er ráð fyrir því að
íslenskir lögreglumenn gætu tekið
raf byssur í notkun eftir um hálft ár
ef áætlanirnar ganga greiðlega.
Enn á eftir að ræða hugmyndir
Jóns innan ríkisstjórnarinnar en
ef af þessu verður er um að ræða
breytingu sem á sér margra ára
aðdraganda.
Axon á Íslandi
Fyrirtækið Axon Enterprises, Inc.
(áður TASER International), sem
þróaði og framleiðir raf byssur, er
þekkt fyrir umfangsmikla hags-
munagæslu sína á alþjóðavísu. Árið
2022 varði fyrirtækið til dæmis
um 510.000 Bandaríkjadölum, eða
jafnvirði um 73.404.300 íslenskra
króna, til að greiða hagsmuna-
gæslufyrirtækjum fyrir að tala máli
sínu við Bandaríkjaþing.
Axon hefur beint og óbeint gert
hosur sínar grænar bæði fyrir rík-
isstjórn Íslands og fyrir íslenskum
lögreglumönnum. Í október árið
2008 steig útvarpsmaðurinn Krist-
ófer Helgason á svið á þingi Lands-
sambands lögreglumanna til að
kynna Taser-raf byssur fyrir þing-
fulltrúum.
Kristófer var á þessum tíma
stjórnarformaður Promax ehf.,
sem fór með umboð Taser á Íslandi,
auk þess sem hann f lutti raf byssur
inn til Íslands í gegnum fyrirtæki
sitt, KHelgason. Promax er enn
skráð í fyrirtækjaskrá Skattsins og
vefslóðin taser.is er enn tengd við
slóðina promax.is.
Rick Smith, forstjóri Taser, kom
sjálfur til Íslands árið 2015 til að
kynna raf byssur fyrir íslenskum
stjórnvöldum. Í viðtali sem Morg-
unblaðið tók við hann við það til-
efni fullyrti hann meðal annars
að raf byssur minnkuðu meiðsla-
hættu, sársaukinn af notkun þeirra
væri skammvinnur og áhættan
mjög lítil.
Smith fundaði í kjölfarið með
Snorra Magnússyni, formanni
Landssambands lögreglumanna,
og Vilhjálmi Árnasyni, þingmanni
Sjálfstæðisflokksins og fyrrverandi
lögreglumanni. Rætt var um mögu-
leikann á upptöku raf byssna hjá
íslensku lögreglunni og vísað til
þess að þær myndu auka öryggi
lögreglumanna, lækka sjúkra- og
veikindakostnað hjá Sjúkratrygg-
ingum og auka möguleika lögreglu-
kvenna til að beita valdi.
Rafbyssur og æsingsóráð
Notkun lögreglu á raf byssum við
handtökur hefur gjarnan verið
bendluð við andlát fólks úr svo-
kölluðu æsingsóráði (e. excited
delirium).
Æsingsóráð er sagt vera sjúk-
dómsástand sem kemur fram þegar
Æsingsóráð hefur
reglulega birst sem
dánarorsök í krufning-
arskýrslum á Íslandi
að minnsta kosti frá
árinu 2007. Í mörgum
slíkum tilvikum
hefur verið um að
ræða fólk sem lést í
haldi lögreglu.
Langur vegur til rafbyssuvæðingar
Rick Smith, forstjóri TASER sem framleiðir rafbyssur, hefur sagt sársaukann af notkun þeirra skammvinnan og áhættuna mjög litla. FRéttablaðið/Getty
Pétur Guðmann
Guðmannsson,
réttarmeina-
fræðingur á
Landspítala
Þorgrímur
Kári Snævarr
thorgrimur
@frettabladid.is
Axon/Taser, gagngert
beitt sér fyrir almenn-
ari læknisfræðilegri og
lagalegri viðurkenningu
á heilkenninu.
Í niðurlagi skýrslunnar
var komist svo að
orði að „ekki [væri] unnt að
aðskilja hugtakið æsingsóráð
frá rasískum og óvísindalegum
uppruna þess.“
Æsingsóráð hefur reglulega
birst sem dánarorsök í krufn-
ingarskýrslum á Íslandi, að
minnsta kosti frá árinu 2007.
Í mörgum slíkum tilvikum
hefur verið um að ræða fólk
sem lést í haldi lögreglu.
Árið 2017 fengu íslenskir
lögreglumenn og lögreglu-
þjálfarar fræðslu um æsings-
óráðsheilkenni í fyrsta sinn.
Fræðslan var veitt af lög-
reglumanni frá Ontario í
Kanada sem vottaður var
af bandarísku stofnuninni
Institute for the Preven-
tion of In-Custody Deaths
(IPICD).
Stofnunin hefur verið virk í
því að breiða út hugmyndina
um æsingsóráðsheilkenni
og þjálfa lögreglu í að bera
kennsl á það. Hún á hins
vegar sjálf í nánum tengslum
við raf byssuframleiðendur,
því IPICD var stofnað árið
2005 af Michael Brave,
l ö g f r æ ð i n g i
(National Litiga-
tion Counsel) hjá
TASER, og John Pet-
ers, sem hefur unnið sem ráðgjafi
og öryggismálasérfræðingur
hjá TASER.
Pétur Guðmann Guðmanns-
son, réttarmeinafræðingur á
Landspítala, viðurkennir í sam-
tali við Fréttablaðið að æsings-
óráð sé umdeilt hugtak en segir
það þó viðtekið í réttarmeina-
fræði á Íslandi og annars
staðar í okkar heimshluta.
Flestir réttarmeinafræðingar
fari varlega með að úrskurða
æsingsóráð sem dánarorsök og
byggja verði á ytri kringum-
stæðum við slíkan úrskurð.
Um sé að ræða útilokunar-
greiningu sem sé háð ytri
kringumstæðum og verði
helst beitt ef öðrum dánar-
orsökum hafi verið hafnað.
Pétur kemst svo að
orði að tilteknir hlutir
sem hægt sé að deyja úr
„lifi ekkert svo góðu lífi í
almennum læknisfræði-
legum litteratúr.“ n
10 Fréttir 10. janúar 2023 ÞRIÐJUDAGURFréttablaðiðFRéttAskýRInG Fréttablaðið 10. janúar 2023 ÞRIÐJUDAGUR