Sjómannadagsblaðið - 2023, Qupperneq 38

38 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 2 3
Minnisvarðinn glæsilegi
Þótt Henry faðir Hálfdans hafi lagt
mikla áherslu á sjómennskuna var
hann kominn í land þegar Hálf-
dan fæddist. Honum var umhugað
um sjómenn og tók við sem fram-
kvæmdastjóri Slysavarnafélags
Íslands.
„Um miðjan fjórða áratuginn
byrjaði hann að vinna að stofnun
sjómannadagsins.“ Hann hafi sem
formaður Félags íslenskra loft-
skeytamanna beitt áhrifum sínum
til að koma á degi til að minnast
þeirra sem höfðu farist við sjó-
mannsstörf og fengið fjölmörg sjó-
mannafélögin í lið með sér. Dagur-
inn hafi allt frá fyrstu tíð, árið 1938,
notið mikilla vinsælda.
„Þetta var mesti hátíðisdagurinn
á árinu,“ lýsir Hálfdan. „Og það
fór aldrei á milli mála hvenær sjó-
mannadagurinn var því þá vorum
við öll systkinin send út að selja
merki og blöð og taka þátt í degin-
um.“ Fyrst hafi sjómennirnir barist
fyrir minnisvarða um sjómenn en
svo hafi hugmyndin þróast í að
reisa hvíldarheimili fyrir aldraða
sjómenn. „Varla verður minnis-
varðinn glæsilegri.“
Sjómannsræturnar eru djúpar
þótt Hálfdan sjálfur hafi ekki
orðið fiskimaður. „Mamma átti tíu
systkini, þar af sjö bræður sem
allir voru til sjós. Okkur var haldið
vel við efnið,“ segir hann og að að-
búnaðurinn á togurum hafi orðið
til þess að varðskip og farskip hafi
orðið fyrir valinu.
„Þótt þessir síðutogarar hafi ekki
verið nema tíu ára gamlir þegar
ég var að feta mín fyrstu skref
var þar lítil eða engin aðstaða til
baða. Fara þurfti út til að komast
frá lúkörum aftur í borðsali. Þetta
voru blaut skip og oft þurfti að
sæta lagi til að fara í matinn.“
Um haustið 1960 steig hann um
borð í varðskipið Óðin, sem komið
glænýr á miðin þá um vorið, og var
á því skipi í nokkur ár. Þá færðist
hann í það hlutverk að verða bíl-
stjóri hjá Landhelgisgæslunni um
skeið; sótti meðal annars áhöfn
gæsluflugvélarinnar fyrir flugferð-
ir sem oft voru farnar að næturlagi.
„Ég varð þá jafnframt sendill hjá
Pétri Sigurðssyni, forstjóra Gæsl-
unnar, og bílstjóri á Volkswagen
rúgbrauði. Því fylgdi bílstjórahúfa
sem ég setti aldrei upp,“ segir
hann og hlær. Það hafi komið sér
vel að þekkja Pétur þegar hann
gegndi til að mynda fyrstu stýri-
mannsstöðunni á varðskipinu Ægi
1, eða Ægi gamla, sem hafi verið
leigður Hafrannsóknastofnun árið
1966 í síldarleit.
„Ég þekkti leiguprógrammið og
vissi að skipið átti að vera í landi
29. maí 1966. Svo bólaði ekkert á
skipinu en við konan mín Edda
Þorvarðardóttir stefndum að
brúðkaupi í þessari fyrirhuguðu
inniveru. Allt var klárt en enginn
brúðgumi. Hún hringdi í Pétur og
spurði hvenær Ægir yrði í landi.
„Hvað kemur þér það við?“ segir
Pétur. Hún svarar: „Ég ætla að gifta
mig.“ Hann svarar: „Við sjáum til.““
Skipið sigldi síðan inn átta um
morguninn umsaminn dag.
„Ég komst til rakarans, búinn
að vera mánuð úti á sjó, og Óskar
Þorláksson gifti okkur í Dómkirkj-
unni samdægurs.“ Ekkert mátti
gefa upp um ferðir skipsins fyrir
fram og varðskipin fóru með leynd.
„Samskiptin við varðskipin voru
á dulmáli og engin við áhöfnina.
Við fengum ekkert að tala heim.“
En hvað finnst Hálfdani þá um
stöðu Landhelgisgæslunnar í dag?
„Ægir og Týr sem ég var lengi á og
leysti af sem skipherra voru gang-
skip, dugleg skip. Mér finnst að
varðskip megi ekki ganga minna
en 20 sjómílur ef það á að vera til-
búið að fara á slysstað.“ Þá finnist
honum fyrir neðan allar hellur
að flugvél sem keypt hafi verið til
björgunar- og gæslustarfa hér við
land sé leigð úr landi.
„Það er ekkert vit í því og átti
aldrei að gerast.“ Mikill kostn-
aður fari í að reka þyrluflota sem
varnarliðið hafi áður gert. „Ég
hefði viljað sjá öðruvísi, öflugri
skipaflota sem sinnir grunnslóð
eins og var áður.“ Búnaðurinn sé
ekki í takti við hlutverkið.
Átakanleg reynsla
Starfsferill Hálfdans er sannarlega
óvanalegur og við beinum athygl-
inni að tímanum þegar Hálfdan
var kafari hjá Gæslunni. Þótt
aðalvinnan hafi verið að skera úr
skrúfum skipa komu átakanlegri
verk inni á milli.
„Fyrsta starfið mitt sem kafara
var ásamt öðrum að leita að lík-
um fjögurra sjómanna sem höfðu
drukknað við Stokkseyri. Þeir
voru að fara út í bátana sem lágu
á legunni í slæmu veðri og báti
þeirra hvolfdi.“ Hálfdan segir lítið
hafa verið hugsað um sálgæslu á
þessum árum. „Sálræn kennsla
var engin. Alls ekki eftir svona
atburði.“ Hann hafi ekki setið með
þetta áfall í sálinni enda þaulvan-
ur allt frá æsku.
„Við systir mín vorum í koju í
hjónaherberginu á Brávallagötu
4 þegar pabbi var forstjóri
Slysavarnafélagsins. Hann tók
símann upp á næturnar, nánast
hverja einustu nótt,“ segir hann
og hvernig þeir Henry og Pétur, þá
var forstjóri Landhelgisgæslunnar,
hafi ráðfært sig um að fá skip til
björgunar eða annarra athafna.
Þrjú slys frá æskuárunum séu
honum sérstaklega minnisstæð
þar sem pabba hans hafi ekki gef-
ist tími til að fara niður á skrifstofu
sína í Hafnarhúsinu.
„Það er bruninn í Málmey á
Skagafirði. Þá sást úr landi á
Þorláksmessu að bærinn var að
brenna. Hringt var í pabba,“ lýsir
hann og hvernig faðir hans hafi
talað við björgunarsveitina á
Siglufirði, sem hafi útvegað bát
til að fara í eyjuna sem var sam-
bandslaus.
„Svo var björgunarafrekið
við Látrabjarg. Þar fór fyrsta
skipulagningin fram úr hjónarúm-
inu,“ segir hann og nefnir svo
leitina að týndum norskum sel-
föngurum norður í hafi. Honum
finnist menn gjarnan mega gera
meira úr þeim afrekum. Margir
selfangarar hafi týnst í ís og
Slysavarnafélagið verið fengið til
að skipuleggja leitir.
„Ekki minna en tíu flugvélar
tóku þátt í þeirri leit dögum saman.
Fjórar vélar komu frá Bandaríkja-
mönnum, þrjár frá Noregi, vél frá
Kanada. Þá voru þrjár frá Flugfé-
lagi Íslands, undanfara Icelanda-
ir. Það hefur ekki verið lítið fé.“
Enginn hafi fundist á lífi. „Ísinn
braut allt niður og kramdi.“
Með netið flaksandi um sig
En aftur að köfun. Hann lýsir því
hvernig netið flaksaði um allt
þegar það var skorið úr skrúfunni.
„Menn urðu að passa sig að festast
ekki í því. Við vorum með þessar
stóru sveðjur og ekki einu sinni í
líflínu. Það kom seinna þegar hert
var á öryggisreglum.“ Hann hafi
stundað þessa björgun í tíu ár og
oft orðið hræddur.
„Já, ussussuss. Ég var oft skít-
hræddur þótt ég hafi kannski ekki
lent í lífsháska. Það var ekki þægi-
legt að horfa í grængolandi dýpið
en það létu sig allir hafa þetta.“ Sex
til sjö kafarar hafi verið við störf hjá
gæslunni, einn í hverjum túr, sem
allir hafi auk þess verið stýrimenn.
„Svona verk gat tekið nokkra
klukkutíma. Eftir að gerviefni
kom í veiðarfærin var þetta eins
og steypt hella og þá var farið
að draga skip í höfn þar sem var
rólegt. Það var vont að skera úr
skrúfu þegar skipið var á mikilli
hreyfingu.“ Þeir hörðustu voru
hátt í klukkustund að í einu í
marga klukkutíma.
„Þetta var mikil þjálfun og við
vorum eftir okkur eftir þessa miklu
áreynslu. Þetta var erfitt starf.
Sumir voru rosalega duglegir. Ég
kafaði með duglegum mönnum,“
segir hann og nefnir þá duglegustu
Kristin Árnason, föður Auðuns
Kristinssonar sem nú er hjá gæsl-
unni, og Þorvald Axelsson sérstak-
lega. „Þorvaldur var fyrsti skóla-
stjóri Slysavarnaskóla sjómanna
og líka svona harður af sér,“ segir
Hálfdan hæglátur um þessa hættu-
vinnu þar sem einn lést við störf.
Hann var síðan sendur til
danska hersins þegar hann var
stýrimaður á Óðni. „Við vorum að
nálgast Hornafjörð þegar beðið
var um að ég kæmi í talstöðvar og
þá var mér sagt að ákveðið hefði
verið að ég færi til Danmerkur í
vopnaskóla danska flotans.“ Hann
sagði já og var sóttur daginn eftir
og sendur til Kaupmannahafnar.
„Þar lærði ég að eyða hættuleg-
um vopnum og leita í skipum og
flugvélum. Þetta var allsherjar-
nám eins og sprengjusérfræðingar
fara í,“ segir hann. Leiðin lá síðan
til bandaríska sjóhersins í bekk
útlendinga.
„Þar var ég í bekk með þremur
Ísraelum úr ísraelska flughernum,
þremur sjóliðshermönnum úr eg-
ypska flotanum, þremur Jórdönum,
tveimur Japönum og einum Fil-
ippseyingi. Okkur var sagt að þetta
væri í fyrsta sinn sem Bandaríkja-
menn reyndu að setja saman hóp af
ólíkum þjóðernum. Þetta var flottur
hópur og samkomulagið afar gott,“
segir hann.
Eiginkonan Edda og börnin
bjuggu í íbúð á vegum ísraelska
sendiráðsins í Washington við
hlið þeirra ísraelsku. „Ísraelsku
fjölskyldurnar fóru aldrei út fyrr
en við komum heim á kvöldin, en
það var vopnaður vörður við húsið
allan sólarhringinn.“
Hálfdan lærði návígishernað og
að eyða ýmiss konar gildrum. „En
líka sprengjum úr stólum flugvéla
sem skjóta sér upp. Að öðru leyti
var þetta sambærilegt og hjá Dön-
um utan þess að þeir voru varkár-
ari en Danir,“ segir hann og hlær.
„Í Danmörku fórum við í skjól
við bílinn en í Bandaríkjunum fór-
um við inn í sérstaka tanka áður
en við sprengdum.“
Saknaði fjölskyldunnar
Já, sjómannslíf, sjómannslíf.
Margt hefur drifið á daga Hálf-
dans. Eftir að hann hætti hjá
Landhelgisgæslunni réð hann sig
til Siglingastofnunar, varð deildar-
stjóri hjá Slysavarnafélagi Íslands
og yfirmaður Tilkynningarskyldu
íslenskra skipa. Þá vann hann við
skipaskoðanir í eigin fyrirtæki til
75 ára aldurs. Vert er að velta fyrir
sér hvort Hálfdani með sín fjögur
börn hafi stundum fundist hann
missa af heimilislífinu á sjó?
„Já, mér finnst það og viður-
kenni að ég öfundaði fólk sem gat
verið heima hjá sér um helgar og
sinnt börnunum, farið á skíði og
stundað útiveru. Það er það sem
ég sé eftir þótt mér hafi fundist
sjómennskan skemmtilegt starf
og gott að vera hjá Landhelgis-
gæslunni,“ segir hann eftir 26 ára
sjómennskuna. En er hann stoltur
af ævistarfinu?
„Ég hef verið mjög heppinn. Ég
á góða fjölskyldu, duglega krakka
og tengdabörn. Við vissum öll
hvað það er gott að vera vel tengd
saman og nú á ég sextán barna-
börn. Ég get ekki verið annað en
stoltur.“
» - gag
Þetta var mikil þjálfun
og við vorum eftir okkur
eftir þessa miklu áreynslu.
Þetta var erfitt starf.
Sumir voru rosalega
duglegir. Ég kafaði með
duglegum mönnum.
Hálfdan sést hér með bróður sínum Haraldi, en fimm ár eru á milli þeirra. Hálfdan segir bræður sína Henry og Harald hafa verið á Hvalfelli en hann á Mars,
togurum frá Reykjavík. Yngsti bróðir hans Þorsteinn var svo á Júpíter. Mynd/Hreinn Magnússon