Mímir - 01.03.1983, Síða 12

talningunni og aðeins taldar tengingar (sbr.
Höskuldur Þráinsson 1980:91—2).
3. GETUR OG VERIÐ
TILVÍSUNARTENGING?
3.1 Tveir greiningarmöguleikar
Islenskum tilvísunarsetningum og tengi-
orðum þeirra hafa nýlega verið gerð ræki-
leg skil í grein Höskuldar Þráinssonar (1980;
sjá einnig Helgi Skúli Kjartansson 1981,
Halldór Ármann Sigurðsson 1981). Merkasta
niðurstaða Höskuldar er sú að smáorðin sem
og er séu ekki tilvísunar/or«ó'/« eins og vana-
lega hefur verið haldið fram, heldur tilvís-
unartengingar. Mér virðist þessi niðurstaða
svo traust að henni verði tæpast mótmælt.
Hún svarar hins vegar ekki þeirri spurningu
sem við þurfum hér að glíma við; hvernig
greina beri og í setningum eins og (1), (2)
og (6) hér að framan. Nú er þess að geta,
eins og fram kemur í 3.3 hér á eftir, að
þessa notkun og er ekki eingöngu að finna
í ritum Laxness; hún kemur líka fvrir í
fornu máli (Höskuldur Þráinsson 1980:73
nm., 84; Knudsen 1967:73—4; Jakob Jóh.
Smári 1920:208). Við greiningu slíkra setn-
inga virðast einkum tvær lausnir hugsanleg-
ar:
(7) og er þar raunveruleg tilvísunarteng-
ing; þ.e. aðaltengingin og hefur, auk
síns venjulega hlutverks, einnig tekið
að sér hlutverk tilvísunartengingar.
Þetta væri þá hliðstætt við það þeg-
ar samanburðartengingin sem fékk til-
vísunarmerkingu (sjá Haraldur Matt-
híasson 1939:79—85), en hélt einnig
sínu gamla hlutverki sem samanburð-
artenging og heldur enn.
(8) og er þar aðaltenging, þ.e. jafngildir
að merkingu röktengingunni &, eins
og hún gerir yfirleitt (sjá Eiríkur
Rögnvaldsson 1981:10—11). Sú til-
vísunarmerking sem og virðist stund-
um hafa er tilkomin vegna ummynd-
ana, sem breyta gerð setninganna frá
djúpgerð til yfirborðsgerðar.
I þessum kafla verður leitast við að gera
upp á milli þessara lausna. Athugað verður
hvort alltaf sé hægt að nota og í stað sem;
síðan er litið á notkun og í tilvísunarmerk-
ingu í fornu máli, hvaða reglur gildi um
hana, og hvort þær gildi einnig hjá Lax-
ness. Með hliðsjón af því sem fram kemur
er síðan lausn (8) valin, og athugað hvaða
ummyndanir séu þarna að verki.
3.2 Er alltaf hægt að nota og í stað sem?
Setningafræðilegt hlutverk tilvísunarteng-
inganna sem og er virðist vera nákvæmlega
hið sama; ég veit engin dæmi þess að aðeins
sé hægt að nota aðra þeirra í einhverri setn-
ingu, en hin sé útilokuð. Að vísu er er nær
eingöngu bundin við ritmál, en þar er eklci
um setningafræðilegan mun að ræða, heldur
stílmun. En hvernig er með og? Gæti Lax-
ness alltaf sett og í stað sem eða er án þess
að breyta setningunni að öðru leyti?
Hér stöndum við frammi fyrir ýmsum
sömu vandamálum og þeir sem fást við sögu-
lega setningafræði (sjá um það t.d. Light-
foot 1979:4—7); ekki er hægt að byggja
á eigin máltilfinningu um hvaða setningar
séu tækar og hverjar ekki, heldur verður
að draga ályktanir af þeim texta sem fyrir
liggur. Og það er oft erfitt, því að hættu-
legt getur verið að draga almennar ályktanir
af þögn textans um ákveðið atriði. Þótt við
finnum engin dæmi um og í stað tilvísunar-
tengingar í ákveðinni setningagerð er ekki
þar með sagt að Laxness geti ekki notað og
í þeim setningum; það gæti bara verið til-
viljun að það kemur ekki fram í dæmasafni
okkar. Þegar öllu er á botninn hvolft hef ég
ekki athugað nema um 100 dæmi alls um
þessa notkun og hjá Laxness, svo að ýmislegt
getur hafa farið framhjá mér. Hér skal ég þó
10