Mímir - 01.03.1983, Síða 21

ÞORIR OSKARSSON:
STEINGRÍMUR THORSTEINSSON, BENEDIKT GRÖNDAL
OG ROMANTÍSK HEIMSSKOOUN
I. RÓMANTÍSK HEIMSSKOÐUN
Rómantíkin eins og hún kom fram um
aldamótin 1800 var að mörgu leyti andóf
gegn hinu iðnvædda borgarsamfélagi. I þessu
umhverfi sáu skáld og aðrir hugsuðir spilh
ingu, ljótleika og ósamræmi. Þeir leituðu því
einhvers veruleika sem stæði á hærra stigi,
leituðu að einhverjum föstum gildum til að
vega upp á móti hinni gildissnauðu veröld
þar sem allt var á hverfanda hveli. Að þessu
leyti markar rómantíkin í raun og veru upp-
haf nútímabókmennta. En í stað þess að gera
hina óskáldlegu borg að viðfangsefni skáld-
skapar síns eins og franska skáldið Baudel-
aire gerði síðar, héldu rómantíkerar burt úr
borginni á vit þess veruleika sem þeir sáu
fullkomnastan, þ.e. náttúrunnar. Jafnframt
þessu var hugmyndafræði þessa samfélags
(þ.e. almenn myndun merkinga og hug-
mynda), vísindahyggja og skynsemistrú upp-
lýsingarinnar dregin í efa, hafnað var efnis-
hyggju 18. aldar þar sem litið var svo á að
efnisheimurinn væri éini veruleikinn, og allt
var skýrt á raunvísindalegum grundvelli og
út frá þekkjanlegum lögmálum. í augum efn-
ishyggjumanna var heimurinn risastór og flók-
in vél sem stjórnaðist af eigin lögmálum.
Og sömu sögu var að segja um manninn,
einnig hann var einhvers konar vél. Að vísu
var oft gert ráð fyrir guðlegu frumkvæði
(það gerði t.d. Newton), en það náði ein-
ungis til sköpunarinnar, litið var á guð sem
einhvers konar æðri iðnaðarmann sem eftir
að hafa skapað heiminn skipti sér ekkert af
honum, en lét náttúruna um afganginn (de-
ismi). í stað markhyggju (teleologi) kirkj-
unnar, þ.e. þeirrar skoðunar að sérhver hlut-
ur og fyrirbæri hefði tilgang og heimurinn
stefndi að einhverju marki, kom nú löghyggja
(determinismi), þ.e. að allt sé háð lögmálum
orsaka og afleiðinga. Jafnframt þessu fór að
bera æ meira á guðleysi.
Með þessu þótti mörgum sem heimurinn
hefði verið sneyddur öllu lífi og allri merk-
ingu. I stað hinnar vélrænu heimsskoðunar
settu menn (rómantíkerar) fram hugmynd
um heiminn sem fullkomna lífræna heild
(organisma). Þessi hugmynd var reist á hinni
kristnu og nýplatónsku kenningu að heimur-
inn eða öllu heldur náttúran væri tungumál
guðs, birting eða tákn hinna guðlegu hug-
mynda. Og andstætt upplýsingarmönnum sem
vildu gera jörðina undirgefna manninum
töldu rómantíkerar að hún væri heilög. Nátt-
úran er eins og guð skapaði hana, þar ríkir
samræmi, fegurð og upprunaleiki. Og með
því að komast í snertingu við náttúruna kom-
ast menn í snertingu við guðdóminn. Algyð-
istrú (pantheismi) sem leitt hafði Giordano
Bruno á bálið árið 1600 fór vaxandi, en þar
var litið svo á að guð og náttúran væru eitt,
að guð eða heimsandinn byggi í öllum hlut-
um, jafnt stórum sem smáum. Hann er heild-
in og það er ekki hægt að aðskilja hann frá
sjálfum fyrirbærunum. Tvíhyggju (t.d. Des-
cartes) um að efnið og andinn séu tvær and-
stæðar myndir veruleikans var hafnað, en í
stað þess kom einhyggja, efni og andi voru
sameinuð, allt er eitt. Algyðistrú leiddi til
guðleysis hjá sumum, t.d. hjá einum helsta
heimspekingi rómantíkurinnar, Þjóðverjanum
19