Bændablaðið - 10.10.2024, Qupperneq 20

20 Fréttaskýring Bændablaðið | Fimmtudagur 10. október 2024
Matvælastofnun:
Togstreita milli bænda og eftirlitsmanna
Nýlega voru tveir bændur kærðir til lögreglu fyrir hótanir og ofbeldi
í garð búfjáreftirlitsmanns. Forstjóri Matvælastofnunar (Mast) segir
samskipti við bændur til fyrirmyndar í langflestum tilfellum en
stofnunin sé orðin skýrari í viðbrögðum þegar erfið mál koma upp.
Talsmenn Bændasamtakanna segja eftirlitið viðkvæmt og kalla eftir
að leiðbeiningarskylda Mast verði skýr.
Tveir einstaklingar hafa verið
kærðir til lögreglu fyrir hótanir í
garð eftirlitsmanns Mast. Málin tvö
eru óskyld atvik og áttu sér stað við
eftirlit á Suðurlandi fyrr á þessu ári,
að því er fram kom í tilkynningu frá
Mast í september. Frá árinu 2020
hefur Mast sent lögreglu kæru í
fimm slíkum málum.
Rígur milli þeirra sem halda
dýr og þeirra sem hafa eftirlit
með dýrum er ekki nýr af nálinni.
„Málin eru sem betur fer ekki
mörg en þó misalvarleg. Við
erum með skýrt verklag að eftir
að eftirlitsmanneskjan upplifir
sig óörugga í aðstæðum þá skal
eftirlitsþega tilkynnt slíkt. Eftirliti
er þá hætt þar en heldur áfram
fljótlega aftur, en þá er mögulegt
að tveir aðilar fari í eftirlitið með
auknum kostnaði eftirlitsþega,“
segir Hrönn Ólína Jörundsdóttir,
forstjóri Mast.
Hún segir kærurnar tvær ekki
endurspegla aukna heift bænda í
garð eftirlitsmanna Mast.
„Þetta markast frekar af því
að við erum farin að beita okkur
öðruvísi. Samskipti við bændur
almennt eru til fyrirmyndar. En
við erum farin að leggja enn meiri
þunga á skilvirkar aðferðir í erfiðum
aðstæðum, þar sem fyrir eru
einstaklingar sem bregðast illa við.
Þannig endurspeglast þetta kannski,
starfsfólkið okkar er þá frekar að
verða fyrir aðkasti. En það er
skýrt gagnvart okkar starfsfólki og
viðskiptavinum að ef eftirlitsþegar
hóta eða beita ofbeldi þá kærum við
umsvifalaust til lögreglu.“
Stjórnsýsluúttektin
Ríkisendurskoðun gerði úttekt
á eftirliti Mast með velferð dýra
og komu niðurstöður hennar út í
nóvember 2023.
Þar kom m.a. fram að Mast hafi
ekki tekist nægilega vel að byggja
upp það traust sem nauðsynlegt er
hverri eftirlitsstofnun, að áætlanir um
eftirlit hafi ítrekað reynst óraunhæfar
og framkvæmd eftirlits verið langt
undir settum markmiðum. Því þyrfti
að endurskoða skipulag, verklag og
framkvæmd eftirlits. Úttektin leiddi
einnig í ljós að mikið vantraust ríkti
í garð stofnunarinnar, bæði meðal
fagfólks og almennings.
Skýrslan endurspeglar enn fremur
að þau lögbundnu úrræði sem Mast
getur gripið til þegar velferð dýra er
talin í hættu orka einnig tvímælis.
Þar togast á sjónarmið tengd
meðalhófi og réttinum til andmæla
í anda stjórnsýslulaga og kröfur
borgaranna um tafarlaus inngrip.
Þessi togstreita er talin ein ástæða
þess að órói ríkir í málaflokknum.
Þá kemur enn fremur fram að þau
úrræði sem Mast getur, lögum
samkvæmt, gripið til reynst erfið
og jafnvel ómöguleg í framkvæmd.
Matvælastofnun fær í skýrslunni
sjö ábendingar um hvernig stofnunin
getur gert eftirlit sitt skilvirkara og
árangursríkara. en í þeim felst að
þróa betur verklag, endurskoða
eftirlitsáætlanir og efla samstarf við
hagaðila. Sú vinna fer nú fram en
Hrönn segir að áherslubreytingar í
eftirlitinu hafi þá þegar verið hafnar
og nefnir hún til að mynda betri
samræmingu við vinnslu eftirlitsins.
„Við breyttum til dæmis varðandi
stjórnsýsluaðgerðirnar okkar
árið 2022. Allar stjórnsýslulegar
ákvarðanir í dýravelferðarmálum eru
nú teknar af teymi. Í þessu teymi
sitja lögfræðingur dýravelferðar,
sérgreinadýralæknir fyrir dýra­
tegundina og héraðsdýralæknir
viðkomandi umdæmis sem hafa
það hlutverk að taka samræmdar
ákvarðanir milli dýrategunda annars
vegar og landsvæða hins vegar.
Þetta gerir það að verkum að aldrei
er einn einstaklingur sem situr með
ákvörðunarvaldið og að við dreifum
ábyrgðinni og reynum að taka eins
góðar ákvarðanir og við getum, því
þessir þrír sérfræðingar deila sinni
þekkingu á sínu sérfræðisviði. Þetta
hefur sýnt sig að sé miklu skilvirkara
kerfi en við vorum með fyrir. Við
erum miklu fljótari að vinna úr
öllum dýravelferðarmálum sem
koma upp hjá okkur.
Þó erfitt sé að útiloka einhvern
mannlegan mun milli eftirlitsfólks
og umdæma, þá leggjum við okkur
virkilega fram við að lágmarka það.“
Lög og reglur miðast við
lágmarkskröfur
Mast er heimilt að fara í
eftirlitsheimsóknir á hvern þann
stað þar sem dýr eru haldin til að
kanna aðstæður og aðbúnað þeirra
samkvæmt lögum um dýravelferð.
Átta dýraeftirlitsmenn og tuttugu
eftirlitsdýralæknar starfa við
búfjáreftirlit á vegum Mast, sem
skiptast milli fjögurra umdæma;
Suðvestur, Suðaustur, Norðvestur
og Norðaustur.
Allt eftirlit er byggt á áhættu­
og eftirlitsflokkun þar sem þunga
eftirlitsins er beint þangað sem
áhætta er mest og frammistaða
verst. „Tíðni eftirlitsheimsókna
hefur með sýnileika búgreinanna að
gera. Þannig stólum við til dæmis
meira á ábendingar þegar kemur
að sauðfé og hrossum á meðan við
förum árlega í reglubundið eftirlit
á kjúklinga­ og svínabú þar sem
sýnileikinn er enginn,“ útskýrir
Hrönn.
Eftirlitsmaður gerir ekki boð
á undan sér verði því komið við.
Við heimsókn eftirlitsmanns
ber bónda, eða umráðamanni,
skylda til að veita aðgang að
öllum eftirlitsskyldum hlutum
aðstöðunnar og þeim pappírum og
tölvugögnum sem á að hafa eftirlit
með. Eftirlitið er framkvæmt
samkvæmt eftirlitshandbókum
sem aðgengilegar eru á vef Mast. Í
þeim eru gátlistar með atriðum sem
eftirlitsmaður skráir ýmist í lagi, sem
frávik eða sem alvarlegt frávik.
Að sögn Hrannar eru gátlistarnir
nú í endurskoðun. „Við skoðum
atriði eins og heilsu dýranna,
aðbúnað þeirra, byggingar og
tækjabúnað ásamt lyfjanotkun. Nú
erum við að rýna hvernig við getum
verið skilvirkari í eftirlitinu og hvort
við séum að skoða rétt atriði sem
endurspegla stöðuna.“
Gátlistinn er miðaður við
lágmarkskröfur samkvæmt
reglugerðum. „Þarna eru þættir sem
við teljum mikilvæg skoðunaratriði
til að tryggja dýravelferð og að
heilsa þeirra sé góð. Svo vitum við
líka að margir bændur gera miklu
betur en lágmarkskröfur kveða á
um.“
Máli sínu til stuðnings bendir
Hrönn á að í árskýrslu stofnunarinnar
megi finna niðurstöður alls
eftirlits, þar sem segir að 87 búa
reyndust í góðu lagi. „Almennt
séð er staða íslensks landbúnaðar
ljómandi. Bændur gera sér grein
fyrir að heilsa og velferð dýranna
er mikilvægasti þátturinn í góðri
matvælaframleiðslu. Þú framleiðir
ekki gæðamatvæli úr veikum dýrum
sem líður illa eða í umhverfi sem
er óásættanlegt. Langstærsti hluti
bænda hugsar vel um dýrin sín
og halda vel utan um sín bú. En
svo eru gerð mistök og það eru til
einstaklingar sem eru ekki á sömu
línunni. Það er sá hópur sem við
þurfum að einbeita okkur að – sem
við og gerum,“ segir Hrönn.
Guðrún Hulda Pálsdóttir
gudrunhulda@bondi.is
Þau lögbundnu úrræði sem Mast getur gripið til þegar velferð dýra er talin í hættu orka tvímælis. Þar togast á sjónarmið
tengd meðalhófi og réttinum til andmæla í anda stjórnsýslulaga og kröfur borgaranna um tafarlaus inngrip. Þessi
togstreita er talin ein ástæða þess að órói ríkir í málaflokknum, að því er fram kemur í úttekt Ríkisendurskoðunar
á eftirliti með velferð dýra. Teikning / Hlynur Gauti
Hrönn Ólína Jörundsdóttir.