Helgarpósturinn - 13.02.1981, Síða 20

í V'
20
Föstudágur 13. febrúar 1981' —Jie/garpásturinrL
Má/arí tveggja a/da
Eflaust er það alger óþarfi að
kynna Edvard Munch fyrir
islenskum myndlistarunnend-
um, svo mjög er hann þekktur
sem einn af feðrum nútimalista.
Hvert mannsbarn sem litið hef-
ur i uppsláttaryt um myndlist,
veit að Munch er mikilvægur
orsakavaldur að þýskri nútima-
list sem kölluð hefur verið
expressiönismi.
Þvi reynist það kannski annar
óþarfi að benda fagurkerum
bæjarins á það, að i Norræna
húsinu hefur staðið sýning á
verkum Munchs frá 24. janúar
og lýkur ekki fyrr en 22. þessa
mánaðar Hér eru á ferðinni 32
grafikmyndir (djúpþrykk,
steinþrykk og tréristur), marg-
ar meðal þekktustu mynda
listamannsins og málverka-
serian „Ævintýraskógurinn”. í
þessum sjö málverkum er fólg-
inn ómetanlegur fengur þar sem
þessi syrpa er miður þekkt hér-
lendis, þótt stórbrotin sé.
Ég lét að því liggja að flestir
þekktu Munch sem undanfara
expressiónismans. Með þvi er
þó aðeins hálf sagan sögð.
Munch var ekki aðeins „pater
expressionismo” heldur tókst
honum einum manna að koma
symbolisma (táknrænulist) 19.
aldarinnar, heilum i höfn þeirr-
ar tuttugustu. Með einlægni og
sannverðugri tjáningarþörf
barg hann þeirri stefnu úr aka-
demiskum viðjum og sótt-
hreinsun skreytilistarinnar. Að
visu má segja að hér hafi
franski málarinn Gauguin rutt
brautina til einföldunar tákn-
rænnar listar, en þar sem hann
hvarf af sjónarsviði evrópskrar
listará siðasta tug 19. aldarinn-
ar og hélt til Suðurhafseyja,
kom það i' hlut Munch að veita
symbolismanum brautargengi
inn i nýja öld. Þvi mætti kalla
Munch, málara tveggja alda.
Það virðist einmitt vera tákn-
rænt eðli skógarins, „Nátt-
úrunnar mikla kirkja....” (reit
Munch á minnisblöð sin) sem
verður kveikjan að málverkun-
um um Ævintýraskóginn. Upp-
haflega áttu myndirnar að
prýða barnaherbergi i húsi
Linde-hjónanna i borginni
Lubeck, en dr. Max Linde var
vinur Munchs. Af þessari ráða-
gerð varð aldrei, en málverkin
voru hins vegar sýnd á
Munchsýningunni 1911 og 1912.
Alf Böe, forstöðumaður
Munch-safnsins i Osló, bendir á
það i formála að sýningarskrá,
að hugmyndir Munchs um skóg-
inn gætu m.a. verið fengnar úr
kvæði eftir Wergeland, þar sem
hin gotneska dómkirkja er álitin
fædd af formi grenitrésins. Slikt
er ekki óliklegt þegar tekið er
tillit til þess að stór hluti mynd-
máls Munchs er fenginn úr bók-
menntum.
En skógurinn verður Munch
ekki einungis einhliða tákn-
mynd. Hér er einnig kominn
hinn rómantiski ævintýraskóg-
ur barnsins og hinn drungalegi
frumskógur lifsins, þar sem
hætturnar leynast við hvert fót-
mál. Þannig tekst Munch ávallt
að tengja fyrirmyndina eigin
huga og tjá sig gegnum hana.
Óviða sjást formtengslin við
þýsku expressiónistana jafn
glöggt og i þessum oddhvössu
barrtrjám Ævintýraskógarins.
Léttir pensildrættir og striginn
1 þessum sjö verkum Munch i
Norræna húsinu ,,er fólgin
ómetanlegur fengur, þar sem
þcssi syrpa er miður þekkt hér-
lendis, þótt stórbrotin sé”, segir
Halldór Björn Runólfsson i um-
sögn sinni.
sem oft skin i gegn, eru ósvikin
tök þessa meistara.
Einhvern tima sagði Herbert
Read um frumhverja ex-
pressiónismans, að þeir hefðu
verið sjálfskipaðir einfarar.
Hvað Munch og Nolde varðar,
reynist það rétt, að mestan
hluta ævinnar störfuðu þeir
fjarri glaumi stórborganna. í
hinum snilldarlegu grafik-
myndum Munch, koma greini-
lega fram erfiðleikar hans i
samskiptum við fólk og ein-
manaleiki sá sem fylgdi honum
alla ævi. Það kemur þó ekki i
veg fyrir djúpa samkennd hans
með meðbræðrum sinum. Ein-
manaleiki hans er ekki sprott-
inn af mannfyrirlitningu, heldur
meðvitundinni um mannlega
eymd. Sá sem aumkar sig yfir
mannlegt samfélag á erfitt með
að tengjast þvi.
Einu verurnar sem ekki finna
náð fyrir augum Munchs, eru
-konur. „Madonna” (15) og
„Blóðsuga” (24) sýna svart á
hvitu að Munch er maður sins
tima. Þessar hrikalegu kvenlýs-
ingar eru einmitt þær grafik-
myndir sem Munch eyddi hvað
mestum tima i. Áhrifarikar
bera þær þögult vitni um af
stöðu Munchs til kvenna i þann
tið, er konur voru að stiga sin
fyrstu baráttuspor til þjóð-
félagslegra réttinda. Ein mynd-
in tók þó hug minn meir en aðr-
ar og það er hin einfalda og hnit-
miðaða ætingarmynd „Garður
dr. Linde” (9!. Þótt langur veg-
ur sé milli Lubeck og barrskóga
Noregs, er skyldleiki þessarar
myndar með máiverkunum úr
Ævintýraskóginum ótviræður.
Að endingu flyt ég Norræna
húsinu og stjórn Munch-safnsins
i Osló þakkir, fyrir þessa gagn-
merku sýningu.
Gott gjörðu þeir
Sinfóniuhljómsveit Islands
ræður orðið vel við hina sagn-
fræðilega klassisku músik
tæknilega séð. Það fer hins-
vegar töluvert eftir stjórnanda,
hversu til tekst. Og er ekki
nema gott um þann næmleika
að segja. Þvi var llka flest gott
um tónleikana 5. febrúar. Hins-
vegar er óþarfi af stjórn hennar
að vera svo feiminn við islenska
músik sem raun ber vitni þetta
árið.
Mér er ógjarnt að gleyma
stund og stað algerlega i tón-
leiksal.
Það ástand mun þó vera
ærið notalegt. En vitneskjan
gefur ekki ætið friö. Maður veit
t.d. að frumflutningur Flug-
eldasvítu Handels var með
næsta óvenjulegum hætti. Og
gerðist þó margt ótrúlegt i þeim
efnum á þeim timum.
Fjandel var orðinn 64 ára latur
og giktveikur, þegar boð kom
frá vinnuveitandanum Georg
öðrum Bretakóngi, sem vildi
halda sigurhátið. Það var smið-
aður hár flugeldaturn i garði
konungshallarinnar. Kóngur
vildi svo láta Handel stjórna
nýju verki undir fýrverkeriinu.
Það var ekki hægurinn hjá að
segja Bretakóngi að fara i rass
og rófu með sitt flugeldastand,
svo að sá gamli reyndi að setja
eitthvaðsaman, sem púður væri
i. Svo bar þá til i miðjum klið-
um, að kviknaði i flugeldakass-
anum, turninn hrundi og fólk
flýði hátiðarsvæðið, en kóngur
mundi alltieinu eftir áriðandi
fundi. Og fátt slapp óskaddað
fráþessari sigurhátið, nema
Hándel og músik hans. En það
var lika meira en nóg. Með
þetta I huga var varla nógu
mikið púður i hljómsveitinni,
þótt vei mætti við una.
Kemur svo óbókonsert Jósefs
Haydn. sem hann bjó til á ung-
um aldri, áður en hann gerðist
húsmaður hjá Esterhazy-ætt-
inni. Auðvitað er þetta gott
verk, enda var Haydn einn
þeirra, sem gat vist aldrei gert
neitt illa. Og einleikarinn
Maurice Borgue fór lika meira
en ljómandi með sinn hlut.
Maður er raunar ekki sérlega
vanur við að heyra óbóeinleik,
svo að samanburður er ekki
sem skyldi. Maður spyr sig t.d.,
hvort okkar eigin menn gætu
ekki gert eins. Hvað sem þvi
liður var ævintýri likast að
heyra fingrað við hápipuna á
þennan hátt.
Keimlikt var að segja um óbó-
konsert Richards Strauss
(1864—-1949). Sá maður er eitt
dæmi um vanda lista- og vis-
indamannsins i heimi reglings-
ins og minnir einsog fleiri á
Galilei. Richard var i fyrstu
böivað af nasistum fyrir gyð-
ingavináttu. Hann var t.a.m. i
kunnleikum við rithöfundinn
Stefan Zweig. Hann varð hins-
vegar ekki einn þeirra, sem
flýðu riki Hitlers, heldur reyndi
sem formaður þýska tónskálda-
sambandsins að bjarga þvi sem
bjargað varð. Hann hlaut
skömm fyrir það seinna, en sú
skömm mun þó reynast að-
gjömmurum hans lengur uppi.
Oft er þvi hinsvegar ekki að
neita, að Richard Strauss virð-
ist svolitið yfirborðslegur. Hann
virtist geta allt tæknilega.
Kannski var honum of létt um
að yrkja einsog Sigurði Breið-
fjörð. Kannski þurfti hann ekki
að yfirvinna sömu erfiðleika og
flestir aðrir. En þetta var
óneitanlega menningarviti, og
vonandi tekst lágkúrunni aidrei
að gera menn feimna við það
heiðursheiti. Og allt var gott
sem gjörði hann og Maurice
Borgue i þessum konsert.
Maður fellur bara af einhverj-
um sökum ekki i stafi yfir þvi
einsog ella við kraftbirtingu
náðargáfunnar.
Þetta sama einkenndi að
nokkru stjórn Jean-Pierre Jac-
quillats á Rósakavalérsvitunni.
Það er svosem ekkert til að
rausa útaf, en ég þóttist hafa
heyrt þetta betur gert.
Taki þeir sneið sem eiga
Thorstein Bergmansá sænski
spilaði og söng fyrir okkur i
Norræna húsinu á laugardag-
inn. Skal nú komið að dálitilli
gagnrýni á fyrirkomulagið, sem
að þessu sinni er varla húsinu að
kenna. Það var yfirfullt og af
þeim sökum lentu sumir aftur-
settir hlustarar i nokkrum
vandræðum. Söngur af þessu
tagi er mjög nærfærinn og text-
inn skiptir mun meira máli en
t.d. i þeirri óperu- og annarri
rembingsönglist, sem menn
eiga að venjast og er til litillar
fyrirmyndar. Maður fékk engan
söngtextanna i hendur utan eitt
þýtt smákvæði. 1 kynningarriti
frá MFA var ekkert fram yfir
það, sem þegar hafði birst i
betri helgarblöðum og svo
gamlar þýðingar á allt öðrum
ijóðum eftir Dan Anderson og
Nils Ferlin. En fyrir þá sem
ekki eru þvi sleipari i sænskunni
og sjá ekki einu sinni framan i
söngvarann, fer of mikill hluti
flutningsins framhjá skiln-
ingarvitunum. Samt ber að
þakka það sem var.
Fyrir mig skortir Þorstein
hinsvegar eitthvað af þessu
demoniska, sem ég kveinka mér
við að reyna að segja á islensku,
en er aðal mikilla listamanna.
Hann er þokkalegur söngvari og
lagasmiður með góð viðhorf
eins og t.d. John Lennon var að
sinu leyti. En dauði þess manns
hefur nýverið afhjúpað furðu-
lega þörf vel greinds fólks fyrir
persónudýrkun.
Betra veður
Weather Report—
NightPassage
Okkur hefur verið kennt að
tónlist eigi að fylgja ákveðinni
Unu: við verðum að vita hvar
hún byrjar. hvar hún endar,
hvaða boskap hún hefur að inni-
halda, við verðum að ná laglin-
unni, skynja rythmann, tilgang-
inn og formið. Weather Report
kennir okkur að gleyma þessum
mismunandi hugtökum og snúa
okkur þess i stað að þvi að með-
taka hvert augnablik tónlistar-
innar, innra eðli hennar.
Þetta var skrifað um Weather
Report árið 1972 og vissulega
átti þetta þá vel við þessa
vinsælustu jazzhljómsveit
seinni ára. Þeir hafa hins vegar
eftir þvi sem árin hafa liðið
stöðugt horfið meir frá þessari
stefnu, þeir hafa með öðrum
orðum ekki látið fjöldann koma
til sin, heldur fært sig nær
fjöldanum. Þetta kann mörgum
þeim er fylgdu hljómsveitinni |
upphafi að þykja miður og er
það auöskilið. Weather Report
breytist Ur þvi að vera hljóm-
sveit sem flutti hálfgerða töfra-
tóniist, i það að verða næstum
þvi ósköp venjuleg „íusion"
hljómsveit. Já, þvi verður ekki
neitað að meö útkomu plötunnar
Mr. Gone 1979, komst Weather
Report ansi nærri þessari
venjulegu „fusion” tónlist sem
eingöngu virðist framleidd i
þeim tilgangi að græða á henni
peninga. Það virðist svo sem að
á Mr. Gone hafi bassaleikari
hljómsveitarinnar Jaco Past-
orius.haft helst lilmikil, áhrif
á tónlistina. Pastoriusspilaði
áður fyrr meira af soul tónlist
en jazz, svo það er kannski ekki
óeðlilegt að með komu hans i
hljömsveitina léttist tónlist
þeirra til muna. Þvi er þó ekki
að neita að tæknilega er
Pastorius frábær bassaleikari.
Gallinn var bara sá að hann
þurfti að láta of mikið á sér
bera. Bassinn getur nefnilega
orðiö hvimleiður ef hann er of
mikið notaður sem sólóhljóð-
færi.
Gömlu mennirnir i Weather
Report eru Wayne Shorter og
Joe Zawinul. Shorter sem leikur
á saxófón vakti fyrst á sér at-
hygli með hljómsveit Art
Blakey á árunum frá 1959 til
1963. Arið 1964 gekk hann til liðs
við Miles Davis og blés með
honum i ein sex eða sjö ár. Hann
samdi þó nokkuð af lögum fyrir
Miies. Lög eins og t.d. ES.P.,
Iris, Orbits, Dolores og Nefer-
titi. En það siðastnefnda er af
mörgum talið fyrsta jazz-rokk
lag sem samið var, þ.e.a.s. að
formi til, þvi það var ekki leikið
á rafmagnshljóðfæri.
Hljómborðsleikarinn Josef
Zawinul er austurriskur að upp-
runa. Hann kom til Bandarikj-
anna árið 1959 og fyrstu árin lék
hann t.d. með Maynard
Ferguson, Slide Hampton og
Dianah Wasington. Zawinul var
fyrsti jazzpianistinn sem lék á
rafmagnsplanó inn á plötu, en
það var lagið Mercy Mercy,
sem hann lék inn með hljóm-
sveit Cannonball Adderley, en
með þeirri hljómsveit lék hann
frá 1961 til 1970. Hann spilaði
árin 1969 og 1970 inn á tvær
plötur með Miles Davis.Þessar
plötur sem eru In A Silent Way
og Bitches Brew, þetta voru
miklar timamótaplötur fyrir
jazzinn, þvi þær eru fyrstu plöt-
urnar sem komu út sem inni-
héldu það sem kallað hefur ver-
ið jazz-rokk. Það voru heldur
engir aukvisar sem spiluðu með
Miles Davis á þessum tima
frekar en endranær. A In A
Silent Way léku auk Miles og
Zawinul: Herbie Hancock, Chic
Corea, Wayne Shorter, Dave
Holland, John McLaughlin og
Tony Williams. Þetta var á
þeim tima þegar jazz-rokk var
nýtt og ferskt fyrirbrigði eða um
það leyti sem Joe Zawinul og
Wayne Shorter stofnuðu
Weather Report.
Fyrstu fjórar plötur Weather
Report þóttu frábærar og
standa enn vel fyrir sinu. Það
var hins vegar með útkomu
fimmtu plötunnar, Tale
Spinning, að menn þóttust
greina afturför. Þó er Tale
Spinning og einnig næsta plata á
eftir henni, Black Market, góðar
plötur. Það er aftur á móti ekki
hægt að segja um Heavy
Weather og Mr. Gone, sem,
komu þar á eftir. Þó finna megi
góða punkta ef vel er leitað og er
þá yfirleitt um lög eftir Zawinul
að ræða. Framför var svo aftur
merkjanleg á niundu plötunni,
8.30, sem er tvöföld og eru þrjár
hliðar teknar upp á hljóm-
leikum en sú fjórða i stúdiói.
Er þá komið að nýjustu plöt-
unni en hún heitir Night
Passage. Tóniistin á henni er
fersk og ljúf og að minu mati er
þetta einhver besta plata sem
Weather Report hafa sent frá
sér i mörg ár. Það er allt sem
hjálpast að að gera plötu þessa
góða. Lögin eru góð, útsetningar
eru hvergi ofhlaðnar og
spilamennska er fyrsta flokks.
Platan hefst á léttu sveiflu-
kenndu lagi, Night Passage.
Sérstaka athygli mina vakti
þéttur og oft jafnvel gamaldags
bassaleikur Pastoriusar.
Dream Clock heitir annað lagið,
það er eftir Zawinul eins og það
fyrsta, þetta er rólegt og fallegt
lag, þar sem bassinn fer vel með
laglinuna. Framlag Wayne
Shorters á plötunni heitir Port
Of Entry, þar sem meðlimir
hljómsveitarinnar fá að spreyta
sig i sólóum t.d. fer Pastorius i
heilmikla fingraleikfimi á
bassanum. Siðasta lagið á fyrri
hliðinni heitir Forlorn, einfalt
og seiðandi lag þar sem sax og
synthisizer endurtaka saman i
sifellu laglinuna.
Hiið tvö opnar á Rockin’In
Rythm eftir Duke Ellington i
lettri og skemmtilegri
útsetningu, þar sem Shorter og
Zawinul fara á kostum. Annað
lagið er Fast City. Þar sýnir
Shorter af hverju hann er talinn
einn af betri saxistum heimsins.
Siðan tekur Zawinul við og fer
hröðum höndum um hljóm-
borðin. Þettaer eitt besta lagið
á plötunni. Pastorius á næsta
lag, en það heitir Three Views
Of A Secret og eins og vænta
mátti er bassinn áberandi, en þó
ekki siður góð sax sólo.
Siðasta lagið heitir
Madagaskar og er eftir
Zawinul, og hann hefur oft i lög-
um sinum reynt að túlka áhrif
sem ýmis lönd og borgir hafa
haft á hann. Þetta eru oft með
betri lögum hans og hefur hon-
um tekist sérlega vel upp i
Madagaskar. Er hljómborðs
notkun i laginu sérlega
skemmtleg auk skemmtilegs
ásláttarhljóöfæraleiks, en sá
sem það dót hristir og lemur i
Weather Report um þessar
mundir heitir Robert Thomas
jr. Trommuleikari er eins og á
tveimur undanförnum plötum
Pete Erskine og skilar hann
sinu hlutverki með sóma.
Ég held semsagt að enn á ný
eigi við setning sem birt var á
umslagi fyrstu plötu Weather
Report, en þar stendur:
„Weather Report er raunveru-
lega ekki töfrar, hún hljómar
bara þannig”.