Helgarpósturinn - 09.10.1981, Síða 15

V
Föstudagur 9. október 1981
-íý. r ' F™=turiannr 9. október 1981
myndir: Jim Smarl
Og eftir á aö hyggja: Hvaöa fyrirmunun
væri það, ef rétt væri, að islenskum kjós-
endum mistækist áratug eftir áratug að
kjósa sér þingmenn. t>eir kysu i hverjum
einustu kosningum, heimsk illviljuð og sér-
góð Urþvætti!
Nokkuð löng reynsla min af stjórnmála-
mönnum Ur öllum flokkum er töluvert
önnur. Þetta eru undantekningarlitið
greindir, gegnir og vinnusamir menn, sem
vilja að störf þeirra verði islenskri þjóö til
nytja. A Alþingi hafa starfað og starfa enn,
ófáir hæfileikamenn. — Afburðamenn eru
fáir, jafnt innan þings sem utan. Þeir
eru ekki heldur á hverju strái hjá miklu
fjölmennari þjóðum”.
vonDrigði
— Nú hefur þU dregið þig i hlé frá stjórn-
málaafskiptum. Hvers vegna?
„Þaö var tvennt sem olli þvi. Annars
vegar hef ég oröið fyrir miklum von-
brigðum með samstarf verkalýösflokkanna
tveggja, sem ég hafði gert mér nokkrar
vonir um. En ég sannfærðist um, að þau
samskipti voru nú örðugri en nokkru sinni
fyrr.
Hin ástæðan var áhugi minn á þvi að
grúska og skrifa um ýmsi þau efni sem ég
hafði áður fengist viö, en orðið að leggja að
miklu leyti til hliðar vegna stjórnmála-
starfanna. Þar er efst á blaði togarasagan,
auk þess sem ég haföi lengi haft áhuga á
siglingasögu tslands á 19. og öndverðri 20.
öld, þ.e.as. siglingum til og frá Islandi og~
strandsiglingum eftir að þær hófust hér.
Viö efnisöflun um þessi mál hef ég fengist
nokkuð siðustu misserin”.
— Hefur þú alveg slitið öll tengsl við póli-
tikina — engar áætlanir um aö snúa aftur?
,,Ég starfaennþáí minum flokki, en hef
látið þar af flestum trúnaöarstörfum. Ég
get hiklaust fullyrt, að ég mun aldrei fara
að bjóöa mig fram til þings á nýjan ieik.
Verkefnin hrúgast upp fyrir framan mig og
ég er ákaflega sáttur við það ef ég get unnið
að þvi sem ég hef bæði áhuga á og ánægju
af”.
Italði alllðl Jtjðkonir
— Hvort ertu meiri sagnfræöigrúskari og
rithöfundur eða stjórnmálamaöur?
.„Ég hef einhverntimann orðað það
þannig, að ég hafi aldrei beitt mér eins og
ég hefði ef til vill getað á stjórnmála-
sviöinu. Éghafði alltaf ,,hjákonu” þar sem
var grúskið og ritstörfin. En þrátt fyrir það
sé ég ekki eftir þeim tíma, sem fór i stjórn-
málaafskiptiþviþað varoft lærdómsrikt og
ánægjulegt að vinna með áhugasömu og
duglegu fólki.
En sennilega hef ég haft ennþá fleiri
ánægjustundir viö sögugrúskið. Hinsvegar
færðu stjórnmálin mig afskaplega mikið út
á meðal lifandi fólks. Ég kynntist áhuga-
málum þess og viöfangsefnum og ef til vill
á ég stjórnmálavafstri minu þaö að þakka,
að ég er ekki löngu orðinn innskorpnuð
múmia aftan úr öldum inni á þjóðskjala-
safni eða öörum rykföllnum stað”.
15
viðlðl: Doryrimur Gesisson
í minninyu hðllrðr ðldðr
— Fyrst við erum farnir að tala um þessi
sagnfræðilegu verk væri ekki úr vegi að
minnast á Aldabækurnar svonefndu. Lik-
lega eru þær einna þekktastar af ritverkum
þinum. Hver var aðdragandi þess, aö þú
réðst iað taka þærsaman —og hvers vegna
var þessi fréttastill valinn?
„Þessar aldabækur eru þannig til
komnar, að þegar 20. öldin var um það bil
hálfnuö, það hefur verið 1949 eða snemma
árs 1950, kom Valdimar Jóhannesson bóka-
útgefandi aö máli við mig og ræddi um út-
gáfuhugmynd, sem hann sagðiméraö væri
komin frá Þórhalli Vilmundarsyni, siðar
prófessor. Valdimar spurði hvort ég vildi
taka aö mér að semja bók i einhverskonar
minningu um þennan helming aldarinnar á
þann veg, aö ég skrifaði 50 þætti, einn frá
hverju ári, og veldi sögulegustu atburöi
hvers árs. Mér fannst hugmyndin nokkuð
góð og fór að vinna að þessu verkefni.
Enfljótlega tók hugmyndin breytingum i
samvinnu viö Valdimar á þann veg, að
þetta yrði eins konar fréttablað þessarar
hálfu aldar og skrifað um atburðina i þeim
fréttastll,semþá tiðkaðist ifréttablöðum —
og gerir enn i dag.
Ég hafði mjög gaman af aö glima viö
þennan stil, þótt ég hafi aldrei unnið við
dagblaö. En þetta er eins og hvert annað
handverk sem verður að læra, og þaö er
ekki sistgaman aðreyna að blása fréttalifi
i gamiar og dálitið þurrar frásagnir. 1
fréttum frá fyrri timum þurfti aö tina
saman úr ýmsum áttum og auka heldur viö,
eftir iikum stundum.Eftir að kemur fram á
seinni áratugi var aðal verkefnið að sjóða
niður, taka megin atriðin, ná kjarnanum”.
Blaoamennskusagníræöi
— Ef viö vikjum aftur að sagnfræöinni.
Stundaöir þú einhverntimann nám i henni,
eða ert þú einn af fræðaþulum gamla
timans?
„Fyrir velvilja Jóns heitins Jóhannes-
sonar prófessors i sagnfræði fékk ég aö
sitja hjá honum i timum eina tvo vetur. Og
sömu vetur fékk ég einnig að sitja i timum
hjá bókmenntasöguprófessorunum Sigurði
Nordal og Steingrimi J. Þorsteinssyni, sinn
veturinn hjá hvorum. Þetta er mitt eina
„nám” i sagnfræöi og bókmenntum.
'Það kann að vera af þvi að ég hef reynt að
klóra mig framiír þessu sjálfur, að ég hall-
aðist að þvi sem mætti kalla blaða-
mennskusagnfræði. Ég hef meiri áhuga á
þvi að gera söguna liflega heldur en vera
með þurrtstaðreyndatal. Mér þykir gott, ef
mér hefur tekist að gera söguna, eða þaö
sem ég fæst við, aðgengiiegt og læsilegt. Og
mér til ánægju hef ég veitt þvi athygli, að
margt ungt fólk hefur lesið t.d. aldarbæk-
urnar, væntanlega sér til fróöleiks”.
DjOOvarnarllokkurinn
— Ensnúum okkuraö pólitikinni, sem þú
ert liklega einna kunnastur fyrir — að
minnsta kosti seinni árin. Hvenær fórst þú
að hafa afskipti af stjórnmálum, og hvað
rak þig út á þá braut?
„Það var náttúrlega öllu öðru fremur
hernám landsins og það ástand sem hér
skapaðist um og upp úr 1945, striðs-
lokunum, sem olli þvi, að ég fór að hafa af-
skipti af stjórnmálum. Ég hafði engin telj-
andi afskipti af þeim fyrr. Ég var kjósandi
Sósialistaflokksins frá stofnun hansen gekk
aldrei i hann, fyrst og fremst vegna þeirra
viðhorfa sem mér þóttiþá gæta allt of mikið
gagnvart Sovétrikjunum. Þeirrar skil-
yröislausu hlýðnisafstööu sem virtist áber-
andi hjá ráðamönnum i flokknum.
Svo var ég einn af stofnendum Þjóö-
varnarflokks Islands áriö 1953. Þar á undan ,
átti ég þátt i þvi að berjast gegn her-
stöðinni, þegar herinn kom hingað aftur,
árið 1951, og raunar allar götur frá þvi
kröfur komu upp um herstöö til 99 ára, i
striðslok.”
— Hvernig flokkur var Þjóðvarnarflokk-
urinn — fyrir utan þaö að vera á móti her-
stöðinni?
„Þjóðvarnarflokkurinn skilgreindi sig
sem flokk lýðræðisjafnaðarmanna, en and-
stæðan herstöðvum og þeirri ihaldssam-
vinnu sem setti mikinn svip á Alþýðu-
flokkinn. Flokkurinn vildi gjarnan starfa á
svipuðum grundvelli og vinstri armur
Verkamannaflokksins breska gerði og
hefur löngum gert — hann var róttækur
flokkur sósialdemókrata”.
„Til höluos okkur"
— Þjóðvarnarflokkurinn átti um tima
talsvert góöu gengi að fagna, kom meöal
annars mönnum á þing.
„Já, ég, ásamt Bergi Sigurbjörnssyni,
vorum þingmenn Þjóðvarnarflokksins á
árunum 1953—’56. En þá náðum við ekki
kosningu, þótt litlu munaði. Astæðan var
fyrst og fremst sú, að fyrir þær kosningar
höfðu verið stofnuð tvenn kosningabanda-
lög, meðal annars okkur tilhöfuðs. Alþýðu-
bandalagið var til vinstri við flokkinn, að
talið var, þá sem lausleg kosningasamtök,
en hinumeginkom bandalag Alþýðuflokks-
"ins og Framsóknarflokksins, „hræðslu-
bandalagið”, sem svo var kallað.
Upp úr þessum kosningum var vinstri-
stjórnin mynduð, en Þjóðvarnarflokkurinn
starfað siöan nokkur næstu ár. En árið 1963
gekk hann til samstarfs við Alþýðubanda-
lagið. Þá var ég aftur kosinn á þing i
Reykjaneskjördæmi, á vegum Alþýöu-
bandalagsins, og sat til 1978”.
— Hver var ástæðan fyrir velgengni
Þjóðvarnarfiokksins á þessum árum, sem -
hann átti menn á Alþingi?
„Það var að verulegu leyti vegna þess
ástands.sem hér komupp, einkum á fyrstu
árunum eftirað Bandarikjaher kom hingaö
á nýjan leik. Þeir voru margir sem töldu,
aö Sósialistaflokkurinn og Alþýðubanda-
lagiö næðu ekki til nándar nærri allra
þeirra, sem voru andvigir hersetunni og
hermanginu vegna afstööu þeirra til risa-
veldisins i austri”.
— Ætti slikur flokkur möguleika nú?
„Nei, það held ég ekki. Það sem meðal
annars hefur breyst frá þessum tima er
þaö, að Alþýðubandalagið hefur verið
skipulagt sem stjórnmálaflokkur og hefur
engin fiokksleg tengsl austur á bóginn né I
aðrar áttir og er aöeins háð félögum
sinum og kjósendum — islenskri alþýðu”.
„Besli valKoslurinn”
— Ert þú ánægður meö Alþýöubanda-
lagið eins og það er nú?
„Maöur væriþá alltof litilþægur ef maður
væri nokkurn timann ánægður með þann
flokk sem maður fylgir. Ég tel tvimæla-
laust, að sitthvað standi þar til böta, þótt ég
hiki ekki við að fullyrða, að Alþýðubanda-
lagið er langbestivalkosturinn sem Islensk-
um sósialistum stendur til boða i dag”.
— Ert þú ánægður meö frammistöðu
flokksins i herstöðvamálinu?
„Nei, ég er þaö ekki. Hinsvegar er afar
ósanngjamt aö gera þá kröfu til Alþýðu-
bandalagsins, að það eitt geti ráðið feröinni
i þeim málum meðan þaö hefur innan við
fimmtung þingmanna á Alþingi — og kjós-
enda á bakvið sig”.
Shíikasi
— Pólitisktskitkasthefur löngum tiðkast
i islenskum stjórnmálum. En sé litið til
baka, yfir pólitiskan feril þinn, viröist
manni sem þar hafir þú setið hjá — hvorki
veriðþolandi né gerandi iþeim leik. Hvern-
ig stendur á þvi?
„Ég hef alltaf átt erfitt með að skilja,
hvað þá heldur tileinka mér hugsunargang
þeirra manna, sem virðast lifa i svart-
'hvitri veröld. Þeir skiptamönnum i sauöi
og hafra, góöa og illa, siðaða menn og siö-
lausa. Slikt er ákaflega mikil einföldun
hlutanna og getur orðið háskalegt ef stjórn-
málamain og blaðamenn fara aö temja sér
þá aðferð. Af slikri einföldun sprettur for-
dæming og ofstæki.
Ég tel það kost á stjörnmálamanni ef
hann er bæði hreinskilinn og einaröur —
geölausir menn koma einatt litlu i fram-
kvæmd. Stjórnmálamaður þarf aö vera fær
um aö beita gagnrýni. En mjög einsýnn
maðurog ofstækisfullur er allsstaðar hvim-
leiður,enþóóviða hættulegrien á vettvangi
stjórnmálanna. Hvert mál hefur tvær
hliðar, og það er sjaldnara en ofstækis-
maður heldur, sem önnur hliöin er snjóhvft
en hin kolsvört.
Og ætli þaðsé ekki bæöi „gull og grjót” i
hverjum manni, eins og segir i visunni um
Amljót Olafsson — kannski i dálitið breyti-
legum hlutföllum. Eigi ég aö velja á milli
ofstækis og umburðarlyndis i dómum um
menn og málefni, þá hika ég ekki við að
telja siðari kostinn betri. Það eru sem
betur fer fleiri litir en hvitt og svart i til-
verunni — hún er blönduð litrófinu eins og
það leggur sig”.
Póiiiísh uinræoa á villigölum
— Nú hefur þú pælti gegnum islensk blöð
frá siðastliöinni hálfri öld og vel þaö.
Hvernig er pólitisk umræða á Islandi
nútimans miöaö við það, sem hefur gerst og
gengið gegnum tiðina?
„Jú, ég hef kynnst ansi mikið islenskri
blaðaútgáfu alveg frá stofnun Þjóöólfs, á
miðri siöustu öld og fram á þennan dag.
Þaö ererfittað bera þetta saman, lengi vel
voru blöðin afskaplega litil og yfirleitt
vann baraeinn maöur við þau, og oft jatn-
vel iaukavinnu. En ég get ekki séð, aö það
hafi orðið stökkbreyting, þó hefur hver ára-
tugur sinn sérstaka svip.
Siðustu árin hef ég verið töluvert uggandi
um það, aö pólitisk umræða i fjölmiðlunum
væri að komast á töluvert háskalegar villi-
götur. Þjóðmálabaráttan hefur orðiö heift-
úðugri, illskeyttari, meira af persónulegu
ski'tkasti en algengt var undanfarna ára-
tugi.
Mér er kunnugt af lestri þessara gömlu
blaða, að þetta persónulega skitkast var
hér landlægt, t.d. um og eftir siöustu alda-
mótog enda lengur. Menn reyndu að slá sig
tilriddara, oft undir dulnefnum, með sóöa-
legu orðbragöi um kunna menn i ábyrgðar-
stöðum. Svo breyttist þetta um nokkuð
langt skeið — breyttist að minu viti mjög til
batnaðar.Og vissulega var það landhreins-
un, að vera laus við sóöaskapinn.
Dulnelnisluglar
En nú um nokkurra ára skeið hefur aftur
sigið á ógæfuhliði þessu efni. Það er eins og
ýmsir þeir sem slá um sig með.orðum eins
og „frjálsblaðamennska” og „rannsóknar-
blaðamennska” haldi, að slikt sé einkum
fólgið I þvi' að ausa auri áberandi einstak-
linga og stofnanir þjóðfélagsins. Þeir eru
sumir mestu sóöar, sem rita undir fullu
nafni, og bera jafnvel ritstjöratitil. Verstir
eru þó dulnefnisfuglar og nafnleysingjar,
sem fylla slúðurdálkana og demba óspart
yfir landslýöinn úr skálum illgirni sinnar.
Ég segi það alveg eins og er, að siðustu
árin min á þingi sárnaöi mér oft, þegar t.d.
alþingismönnum, ekki einum, heldur
öllum, var lýst igreinum og lesendabréfum
dagblaða sem duglausum slæpingjum, fé-
gráðugum, spilltum, mútuþægum, sið-
lausum. Og Alþingi var þá að sjálfsögðu
spegilmynd slikra vesalmenna, fordæman-
leg stofnun þar sem úrþvætti sátu og komu
sér aldrei saman um neitt nema að hækka
kaupiö sitt.
Orðbragð af þessu tagi er ekki aðeins for-
dæmanlegt af þvi að þar er farið með ósatt
mál. Það ætti aö vera öllum góðum mönn-
um áhyggjuefni, ef f ólk almennt fer að trúa
þvi, að stjórnmálamenn séu upp til hópa
misyndismenn og Alþingi hrein og bein
vandræðastofnun. Þá er lýðræðinu hætt og
kominn jarðvegur fyrir hreinar einræðis-
kenningar.
■
„Fleiri lilir
hvHl «i| svarl
í tiiverunni”
fiiis Guðmundsson r iieiprpðsisvioiaii
Það leynir sér ekki þegar komið er inn i
vinnuherbergi Gils Guðmundssonar uppi á
lofti á heimilihans aö Laufásvegi 64, aö þar
býr grúskari. Maöur sem grúskar I bókum.
Þaö leynir sér heldur ekki, að þar býr rit-
höfundur.
Veggir vinuuherbergisins eru meira og
minna þaktir bókum. 1 einu horninu, innan
seiiingar frá stórum bókaskáp, er djúpur
hægindastóll og skemill, og þaö þarf ekki
lengi aö horfa á hann til aö sjá, aö þar hefur
verið setiö löngum stundum.
Þaö liggja útskrifuö biöö út um ailt. A
legubekk próförk af næstu bók hans, fyrsta
bindinu af Togaraöldinni. En fleira er i
gangi. A skrifboröinu blasir viö handrita-
bunki, efstblað sem beudir til, aö þarna sé
komiö leikrit.
,,Ég er aö undirbiia útvarpsþátt um
Tómas Sæmundsson. Hlutiaf því er leikrit,
sem fjallar meðal annars um þaö þegar
Tómas kemur til Kaupmannahafnar og
hittir þá Jónas og Konráö. Hann skammar
þá fyrir aö eyöa timanum i útgáfu
skemmtirita I staö þess aö gera eitthvaö
gagnlegt. Tildæmis gefa út landbúnaöarrit
á tslandi”, segirGilsum leiöog hann birtist
f dyrunum meö rjúkandi kaffi í gamaldags
kaffikönnu — einni af þessum meö gömlu,
góöu kaffipokunum sem þarf aö sjóða f
kaffitilaðfá réttbragö aö kaffinu, en hafa
nú aö mestu vikiö fyrir pappir eöa vírnetum
I rafdrifnum kaffikönnum.
„Þú getur fengiö nóg heitt vatn. Ég er
þekktur fyrir aö laga sterkt kaffi.”
En undirritaöur kann aö meta sterkt kaffi
og veltir fyrir sér hvernig best sé aö
“byrja viötaliö, um leiö og fyrsti sopinn
rennur Ijúflega niöur.
Sögugrúskari, höfundur margra bóka um
sögulegt efni.stjórnmálamaöur og lengi al-
þingismaöur — drósigútúrpólitikinni fyrir
þremur árum. Svo ekki sé þvi gleymt, að
hann var forstööumaður Menningarsjóðs
árum saman.
En á undan öllu þessu? Það er liklega rétt
að byrja á þvl aö gniska dálitið i fortlð
sögugrúskarans.
„Ég er Vestfiröingur aö ætt og uppruna,
fæddur i önundarfiröi, og ættir minar eru
þar og viö Isaf jarðardjúp.'1
Nennari og sjOinaour
,iÞar var ég til 16 ára aldurs, þegar ég
veiktist af berklum og fór á berklahæli. Ég
komst aftur heim aö tveimurárum liönum,
fór siðan i Kennaraskólann. En jafnframt
skólasókninni, á sumrin, og þar á eftir,
bæði sumar og vetur, stundaði ég sjó.
Ég Utskrifaöist úr Kennaraskólanum 1938
og var eftirþað á sjó, bæði fyrir vestan og á
skipum af Suðumesjum, mest Sandgeröi,
og framanaf striðsárunum var ég á sild á
sumrin.
Eftir það fór ég að fást við kennsiu og rit-
störf. Ég kenndireyndarstutt. Fyrst var ég
hjá Sigurði Greipssyni I Haukadal, siðan
viö unglingaskólaiGarðiogSandgerði. Það
var skóli, sem séra Eirikur Brynjólfsson á
Útskálum i Garði hafði stofnaö, einn af
þessum einkaskólum, sem störfuðu viða
um land þangað til gagnfræöaskólalögin
tóku gildi.
Eftir að ég hætti kennslu téác ég við rit-
stjórn Sjómannablaðsins Vikings og var
ritstjóri þess i niu ár. En rétt fyrir strið
hafði ég farið að semja og gefa Ut safnritið
Frá ystu nesjum, sem eru vestfirskir
sagnaþættir og þjóðsögur.
Skömmu siðar fór ég siðan að safna efni
til rits um skútutimabilið á Islandi, að
frumkvæði Guðjóns ó. Guðjónssonar Utgef-
anda. Þetta varðbók sem kom Ut i tveimur
bindum og var vinna min ásamt ööru i þrjú
til fjögur ár. Ég ferðaðist hringinn i
kringum landið og dvaldi lengri og
skemmri tima á ölium stærstu verstöðvum
þar sem skútur höföu verið gerðar Ut.
Ég gæti imyndaö mér, að þetta hafi verið
ifyrsta sinn sem útgefandiréð mann á föst
mánaðarlaun til ákveðinna starfa. Hann
borgaði mér allan ferðakostnaö og meðal
kennaralaun, en það var þaö sem ég hefði
getað gengið að annars.
Viölöl viö sKúlukalla
Verkið framkvæmdi ég þannig, að ég átti
viðtöl viö gamla skútumenn.bæði skipstjóra
og háseta og reyndi að grafa upp á
stööunum þær heimildir, sem þar var um
aðræða. Enéghaföiekki vitá að hafa með
mér myndavél og myndasmið hafði ég
engan, eins og þú núna, svo þvi miður eru
fáar myndir til af þessu fólki. Það er lika
áberandi með skútuöldina að það var tekið
litiö af myndum um borð, af mönnum við
vinnu sina. Ef myndir voru teknar hlupu
menn til og skiptu um föt og rökuöu sig og
fóru siðan saman tilljósmyndara til aðláta
mynda sig i finu fötunum.
Það varalltannaðmeð togarana. A Þjóð-
minjasafninu er til hreinn fjársjóður af
ljósmyndum, sem eru teknar um borð og i
landi, flestar eftir Guðbjart Asgeirsson sjó-
mann i Hafnarfirði.”
— Og nú er komið að togaraöldinni —
próförkin liggur þarna á bekknum...
„Það var mjög ánægjulegur timi, þegar
ég vann við Skútuöldina. UppUr þvi að sú
bók kom út fór ég að glima við sögu
togarannaogvann við það verkefni meira og
minna næstu árin, 1946. til 1948. En vegna
anna i öðru lagöi ég það til hliðar, þangað til
núna. Eftir að ég dró mig út úr pólitikinni
fannst mér ég skulda islenskri sjómanna-
stét það aö dusta rykið af þessum gömlu
handritum og koma þeim fyrir sjónir
lesenda.”
en