Helgarpósturinn - 05.11.1982, Blaðsíða 5

Jjfísturimx
Föstudagur 5. nóvember 1982
eftir Þorgrím Gestsson
_________________5
mynd: Jfm Smart |j|
neyddist hann síðan til að hætta rekstrinum.
Um þetta leyti voru talsverð blaðaskrif um
mengun frá álverinu og varð það til þess að
Guðmundur tók að hugleiða hvort þar væri
komin skýringin á dauða kjúklinganna. Þá
var gripið til þess ráðs að gera samanburðar-
rannsóknir á kjúklingum frá Straumi og bú-
inu á Móum á Kjalarnesi.
Sú rannsókn var framkvæmd á vegum Iðn-
tæknistofnunar, og að sögn Harðar Þormar
fannst meiri flúor í beinum kjúklinganna frá
Straumi en Móum. Samt treystu þeir sem
rannsóknina framkvæmdu sér ekki til að
skera úr um það hvort flúorinn hefði verið
valdur að dauða kjúklinganna á Straumi.
Álversmenn gerðu líka sínar rannsóknir og
létu gera samanburð á Straumskjúklingunum
og kjúklingum sem voru keyptir í matvöru-
verslunum. Að sögn Ragnars Halldórssonar
fannst álíka mikið flúormagn í þeim öllum.
„Enda eru flúorsambönd í fóðri allra kjúk-
linga, og það væri undarlegt ef kjúklingarnir
ættu að hafa fengið flúoreitrun úr loftinu.
Inni í kerskálunum vinna menn átta tíma á
dag í margfalt meiri mengun", segir for-
stjórinn.
Samt upphófust samningaumleitanir milli
lögmanns stefnanda, Hafsteins Baldvins-
sonar, og fsal, og þær stóðu í þrjú ár sem fyrr
segir. Á þessum tírna stóð m.a. til að Isal
keypti Straum, en að sögn Ragnars Halldórs-
sonar voru verðhúgmyndir eigendanna ekki
viðunandi svo ekkert varð af kaupunum.
Seinna keypti Hafnarfjarðarbær jörðina, eftir
að íslenska fjárfestingarfélagið gerði tilboð í
hana.
Doktor gaf
vinnu sína
Sem fyrr segir var stefnt í málinu vorið
1980, og upphófst þá mikil gagnaöflun, sem
stóð í heilt ár.
Fyrir tilviljun komst Hafsteinn Baldvins-
son lögmaður í samband við bandarískan vís-
indamann, dr. Lennart Crook, sem vann um
þær mundir að rannsóknum á áhrifum flúor-
mengunar á vöxt barna á eynni Cornwall í
Bandaríkjunum.
Til þessa hafa litlar sem engar rannsóknir
verið gerðar á áhrifum flúormengunar á önn-
ur dýr en grasbíta, og ákvað dr, Crook því að
taka að sér rannsóknir á Straumskjúkling-
unum - endurgjaldslaust. Ennfremur kom
hann til íslands og hélt erindi um rannsóknir
sínar á vegum Háskólans. Heimildarmaður
Helgarpóstsins, sem hefur fylgst náið með
málinu frá byrjun og hlýddi á fyrirlestur Cro-
oks segir að niðurstöður hans hafi verið svip-
aðar og þær sem þegar höfðu fengist hér. Þær
eru í stuttu máli þær, að langvinn krónísk
flúoreitrun hafi getað drepið kjúklingana.
Aðrir vísindamenn sem Helgarpósturinn
hefur haft tal af telja þó, að Crook hafi geng-
ið heldur langt í ályktunum sínum. Erlendir
vísindamenn sem fengnir voru á vegum ál -
v ersins til að kanna málið drógu líka ýmislegt
í ský rslu Crooks í efa.
„En þeir framkvæmdu ekki miklar rann-
sóknir, lögðu aðal áherslu á að gagnrýna
skýrslu Crooks og gera hana tortryggilega,"
segir heimildarmaður Helgarpóstsins.
Það er því Ijóst, að vísindamenn greinir í
grundvallaratriðum á um það hvort flúor-
mengun frá álverinu í Straumsvík hafi valdið
stefnendum tjón sem fsal beri að bæta.
Mikil flúormengun
En það liggur þó ljóst fyrir, að flúormeng-
Guðmundur Jónasson
og fjölskylda sjá
nú fyrir andann á
fimm ára bar-
áttu við ísal
un er talsverð í grennd við álverið. Svonefnd
Flúornefnd hefur gert reglulegar mælingar í
grennd við álverið frá því hún tók til starfa. í
skýrslum frá þeim kemur m.a. í ljós, að í
grassýni frá Straumi hafa fundist 32 ppm (gr.
flúor á kfló), en eðlilegt flúormagn er talið 4
ppm. í kjálkum kinda í grennd við
Straumsvík hafa mælst 4000 ppm, þegar 1000
ppm er talið eðlilegt. í hreindýrum í Horna-
firði er talið eðlilegt að séu um 440 ppm, en í
hreindýrum í Sædýrasafninu, skammt frá ál -
verinu,hafa mælst 3230 ppm. Þá má nefna, að
kindur í Dysjum á Álftanesi, sem blasir við
frá álverinu, eru með dæmigerð einkenni um
flúoieitrun. í þeim hefur flúor mælst upp í
9150 ppm.
Ekki búandi
Þegar það er haft í huga, að öll þessi flú-
ormengun frá álverinu er engin ný bóla, er
eðlilegt að upp vakni sú spurning hvers vegna
ekki urðu vanhöld á kjúklingum á Straumi
fyrr en 1976-’77.
„Þann tíma sem ég vann við búið var að
vísu vart við einhver vanhöld, en engum datt
flúormengun í hug þá. En það er eftirtektar-
vert hvað þau jukust skömmu eftir að ég tók
við. Þá vissi ég hinsvegar ekki, að Straumur
er á svæði, sem nefnt er í álsamningnum
„svæði takmarkaðrar ábyrgðar“. Það var
sémsé ekki gert ráð fyrir því í upphafi, að
búandi væri í nágrenni álversins. En frá þessu
var okkur ekki sagt,“ segir Guðmundur Jón-
asson.
Ýmislegt hafði þó bent í þessa átt. Meðal
annars kvað heilbrigðisráð Hafnarfjarðar
upp þann úrskurð eftir að Guðmundur tók
við búinu, að ekki væri vert að fólk byggi þar.
Ástæðan var sú, að ráðsmaður Guðmundar á
staðnum og fjölskylda hans, þar á meðal ungt
barn, fundu fyrir ýmsum óþægindum, sem
hurfu síðan eftir að þau fluttu burt.
Og lögmaður Guðmundar fékk sennilega
skýringu á þessum skyndilegu breytingum
hjá veðurstofunni: Á árunum 1976 og 1977
voru óvenjumiklar stillur á suðvesturlandi,
og þar að auki óvenjulega mikil norðanátt,
væri vindur á annað borð.
Bótaleysi
Það er því ekki aðeins deilt um það hvort
flúormengun drap kjúklingana eða ekki,
heldur líka um túlkun ákvæðis í álsamningn-
um, þar sem beinlínis er gert ráð fyrir því að
skaðabótakröfur sem þessar geti komið upp
og ábyrgð ísal jafnframt takmörkuð
Það ákvæði er í tólftu grein samningsins og
.er kallað „bótaleysisákvæði".. Þar er kveðið
á um, að innan viss svæðis, næst álverinu, sé
ísal ekki bótaskylt vegna tjóns á landbúnaði,
nema gagnvart þeim sem voru þar fyrir þegar
verksmiðjan tók til starfa - eða þeim sem
taka viðkomandi rekstur á leigu.
Nú eru úrslit þessa máls væntanlega í sjón-
máli. Reyndar átti að fella dóm í maí í vor, en
að kröfu meðdómendanna, læknanna Jó-
hanns Axelssonar og Þorvalds Veigars
Guðmundssonar, var málinu frestað í því
skyni að fá ný gögn frá dr. Crook, meðal
annars sneiðmyndir af beinum kjúklinganna.
Einnig var ætlunin, að ísienskir vísindamenn
tækju til krufningar kjúkling frá Straumi sem
hefur verið geymdur í frysti. í rauninni er um
að ræða loka vettvangskönnun í málinu, sem
á að leiða í ljós í eitt skipti fyrir öll hvort
flúormengun frá álverinu í Straumsvík hefur
drepið kjúklingana á Straumi eða ekki.
Einstaklingurinn
og fjármálaveldið
Eftir fáar vikur sér væntanlega fyrir
endann á stríði einstaklings, sem hefur misst
aleigu sína, við fjölþjóðlegt stórfyrirtæki. í
rauninni hefði staða Guðmundar verið von-
laus hefði dr. Crook ekki innt rannsóknir
sínar af hendi endurgjaldslaust.
Að sjálfsögðu er þarna um smáaura að
ræða fyrir ísal. Nokkur hundruð þúsund ný-
krónur er ekki fé sem slíkt fyrirtæki munar
um. En eignalausa fjölskyldu í Hafnarfirði
munar um það.
Vitanlega getur dómurinn fallið á báða
vegu. Og löglærðir menn sem fylgjast með
þessu máli líta á það sem grundvallarmál í
baráttu einstaklingsins gegn fjármála-
valdinu. Menn bíða ekki síst spenntir eftir því
hvort dómarar velta upp þriðja möguleikan-
um: Að ísal verði dæmd öfugsönnunarbyrði.
M.ö.o. að ísal verði að sanna að kjúklingarn-
ir hafi ekki drepist af völdurn flúormengunar,
öfugt við það sem hingað til hefur verið uppi
á tengingnurn.
Að mati löglærðra manna yrðu það stórtíð-
indi i íslenskum dómsmálum.
„Þetta er algjört
öryggisleysi”
Guðmundur og Ólöl með fjögur börn á húsnæðis-
hraki í fimm ár eftir að kjúklingaræktinfór yfirum
„Versti tíminn hjá mér
var meðan ég rak ennþá bú-
ið og horfði upp á ungana
veslast upp“, segir Guð-
mundur Jónsasson, fyrrum
kjúklingaframleiðandi á
Straumi.
Guðmundurtók kjúkling-
abúið á leigu um áramótin
1975/76, fullur bjartsýni.
Hann þekkti vel til á
staðnum, hafði verið bú-
stjóri þar á árunum 1971-73
og bjo þá ásamt fjölskyldu
sinni á efri hæð gamla húss-
ins að Straumi.
„Það voru aidrei nógu góð
höld á þessu. En vanhöldin
voru þó ekki svipað því eins
slæm fyrra tímabilið eins og
það seinna. Við leituðum
lengi að ástæðum þessara
vanhalda, en án árangurs.
Um áramótin 1976 - 77
hófst mikil umræða um
mengun frá álverinu og upp-
úr því hófum við að kanna
hvort hún gæti veríð orsök-
in.“
í lok ársins 1976 seldu þau
h jón íbúð sina í Hafnarfirði í
þeirri von, að orsök kjúkl-
ingadauðans fyndist og hægt
yrði að rétta reksturinn við.
En sú von brást og síðasta
kjúklingnum var slátrað um
mitt ár 1977.
„Ég gerði mér ekki grein
fyrir því hvað við vorum
komin í mikla klípu fyrr en
búið hafði verið lagt niður
og engin von lengur til þess
að hægt yrði að rétta það af.
Síðan hef ég reynt að hugsa
sem minnst um þetta“, segir
Guðmundur.
En ekki slapp hann alveg
við að hugsa um misheppn-
aða kjúklingarækt sína.
Sáttaumleitanir við ísal
stóðu næstu þrjú árin og hóf-
ust raunar þegar áður en bú-
ið var lagt niður.
„En þeir hjá álverinu
drógu okkur á asnaeyrunum
þessi þrjú ár, létu lengi sem
það væri til umræðu að bæta
okkur tjónið. Og við gættum
okkur á því að stilla í hóf
upphæðinni sem við fórum
fram á í bætur til að eiga
betri von um að eitthvað
fengist'% segir Guðmundur
Jónasson.
Erfiðleikarnir hafa verið
meiri en af beinum fjárhags-
legumsökum. Fráþvííjanú-
ar 1977 hafa þau verið á
hrakhólum með húsnæði,
verið á sífelldum flækingi
með fjögur börn, en það
elsta þeirra var þá um ferm-
ingu.
„Það er vægast sagt lítið
spennandi að flytja svona
oft - sérstakiega þegar það
er af illri nauðsyn,“ segir
eiginkona Guðmundar,
Ólöf Sigríður Sigurjóns-
dóttir.
„í raun og veru er þetta
aigjört öryggisleysi. Maður
veit aldrei hvað er framund-
an, hvenær manni verður
sagt upp húsnæðinu. Svo
kemur uppsögnin skyndi-
lega og það er bara að taka
saman pjönkur sínar og
fara. En hvert? Það getur
tekið marga rnánuði að fá
öruggt húsaskjól. Við erum
búin að leita síðan í vor, og
höfum ekkert fengið - en
núna erum við nánast á göt-
unni, höldum mest til hjá
foreldrum mínum", segir
ólöf.
Tíminn hefur farið í að
lesa húsnæðisauglýsingar og
senda inn tilboð. En við
þeim hefur ekki eitt einasta
svar fengist. Þær íbúðir sem
þau þó hafa fengið hefur
þeim tekist að útvega sér á
annan hátt.
Nú vinna þau bæði myrkr-
anna á milli. Guðmundur er
verkstjóri hjá vélsmiðjunni
Garða-Héðni í Garðabæ, en
Ólöf vinnur vaktavinnu í
sjoppu.
„Það bjargar okkur, að
við höfum haft góðar tekjur
og getað fleytt þessu áfram,
meðal annars borgað niður
skuidirnar frá búskapnum
smátt og smátt. En þrátt
fyrir sæmilegar tekjur er erf-
itt að rífa sig upp og byrja að
fjárfesta á ný eins og lána-
kjörin eru -og ailir vita hvað
húsaleiga er orðin há“, segir
Guðmundur.
Og oft hefur þau langað til
að gefast upp. „Maður verð-
ur vonlaus og sár", segir
Ólöf, „og verður að berjast
við sjálfan sig að gefast ekki
upp. Ég vil meina, eftir
þessa reynslu undanfarinna
ára, að það fólk sem á þak
yfir höfuðið hljóti að búa við
mikið öryggi - það öryggi
sem er aðalundirstaða fjöl-
skyldulífsins."
7 5UBARU 1983
BÍLAS ÝNING
laugardag og sunnudag kl. 2-5
________Ingvar Helgason____
Sýningarsalurinn — Rauðagerði sími 33560