Helgarpósturinn - 05.11.1982, Qupperneq 21

ír ástæðulaust
ahagsáformum
’imej
greglan k»m
liásýrumorðim
1 Tikhonov htl
ur í Sovótrík'
Xwvöröun Sj
eins konar/
Lmj I
zposturinrL. Föstudagur 5. nóvember 1982
HÆTTU?
„breiddin í íslenskri fjölmiðlun mun trúlega
minnka. Tjáningarfrelsið sjálft er kannski
ekki í hættu. En jafnvægið og fjölbreytnin í
fjölmiðluninni eru í hættu“, segir Árni.
„Frasinn „hægri pressa" einfaldar að vísu eðli
DV og Morgunblaðsins. Það breytir þó ekki
því að aðstandendur, valdhafar, þessara
blaða eru í stórum dráttum á sömu línu í
stjórnmálum. Þeir hafa yfir að ráða
fjármagni - ekki endilega til að hella okkur
full af íhaldsáróðri - heldur til að búa til
stærri og umsvifameiri blöð. Ekki betri blöð,
ágengari og sjálfstæðari, heldur blöð, sem
geta leyft sér meira í starfsmannafjölda,
blaðsíðufjölda og útgjöldum af ýmsu tagi til
að auka enn frekar forskotið og yfirburðina
yfir hin blöðin. Þetta er vítahringur, er
orðinn er enn þrengri eftir að Dagblaðið og
Vísir sameinuðust. Mér sýnist satt að segja,
þótt það hljómi yfirlætislega, að þrátt fyrir
góða viðleitni Tímans til sjálfstæðrar rit-
stjórnar, þá séum það nú orðið aðeins við á
Helgarpóstinum, sem erum að bagsa við að
vera „óháðir og frjálsir“ af hagsmunum
stjórnmálamanna og peningamanna, enda
útgáfufélagið að mestu í höndum starfsmann-
anna. Og það er helvítis basl“.“
Það hefur lengi verið viðurkennt af „litlu
blöðunum“: Þjóðviljanum, Tímanum og
Alþýðublaðinu (og var ekki ritstjóri þessa
blaðs að gefa samskonar yfirlýsingu hér að
framan), að fjárhagur þeirra væri bágur. Það
hlýtur að haldast í hendur við útbreiðslu
þeirra og umsvif. Og jafnvel möguleika á að
hafa áhrif á skoðanamyndunina. En það er
ekki þar með sagt, að þessi blöð njóti ekki
sama tjáningarfrelsis og hin stóru. Eða hvað?
Stöðug sókn
Moggansá
kostnað DV?
„Tjáningarfrelsi er afstætt hugtak og svo
mikið er víst, að tjáningarfrelsið hefur alltaf
verið takmarkað og hópum er og hefur ætíð
verið mismunað gagnvart þessu frelsi", segir
Þorbjöm Broddason dósent, sem manna
mest hér á landi hefur gert athuganir á fjöl-
miðlum. „Hinir ríku hafa meira tjáningar-
frelsi en hinir fátæku,hinir menntuðu meira
en hinir menntunarsnauðu og karlar meira en
konur“.
Þorbjörn segist hins vegar ekki sjá nein
merki þess, að tjáningarfrelsið sé í vaxandi
hættu eins og sakir standa. „Hægri pressan,
sem þið nefnið svo“, segir hann, „gæti líka
heitið „þeir fjölmiðlar, sem auglýsendur hafa
velþóknun á“, því að líf og dauði markaðs-
fjölmiðilsins ræðst endanlega af auglýsingun-
um. Morgunblaðið virðist vera í stöðugri
sókn en ég geri mér í hugarlund, að sú sókn sé
einkum á kostnað Dagblaðsins-Vísis. Mér
þykir líklegt, að samanlagður eintakafjöldi
hægri pressunnar sé minni nú en hann var
fyrir ári.
Eigi að síður er miklu meiri vettvangur
fyrir borgaraleg sjónarmið í fjölmiðlum held-
ur en fyrir önnur sjónarmið“, segir Þorbjörn
Broddason. „Kapítalið er nefnilega hægri
sinnað og kapítalið ræður þeim fjölmiðlum,
sem einhvers mega sín. Þannig hefur það allt-
af verið, bæði hér og annars staðar, og svo
mun það verða um fyrirsjáanlega framtíð.
Hins vegar eru hvorki Morgunblaðið né DV
beinlínis lokuð fyrir öðrum sjónarmiðum en
þeim, sem þóknanleg eru eigendum þessara
blaða - og hjá Morgunblaðinu þykist ég
verða var við markvissa viðleitni í átt til
aukinnar víðsýni í ýmsum ritstjórnartiltækj-
um“.
Blöðin gætu ekki
þótt þau vildu...
En skyldi það þá vera raunverulegt mark-
mið „hægri pressunnar" að takmarka tján-
ingarfrelsið, með lævíslegum hætti, svo að
aðeins fái notið sín skoðanir sem valdhöfum
þeirra blaða eru þóknanlegar? Okkur tókst
ekki að ná tali af ritstjórum Morgunblaðsins
fyrir samsetningu þessarar greinar en Elín
Pálmadóttir, blaðamaður á Morgunblaðinu,
þvertekur fyrir það. Og það gerir Jónas Krist-
jánsson, ritstjóri DV, sömuleiðis: „Dag-
blöðin gætu ekki, þótt þau vildu, stefnt tján-
ingarfrelsinu í hættu“, segir hann. „Þau eru
aðeins ein grein fjölmiðlunar við hliðina á
útvarpi ogsjónvarpi, bókum og tímaritum. Á
þá heildarmynd verður að líta þegar staða
tjáningarfrelsis er metin.
Raunar held ég, að dagblöðin standi sig
betur en aðrir aðilar á þessum vettvangi",
segir Jónas. „Til dæmis birtist í DV allt litróf
stjórnmálaskoðana í kjallaragreinum, auk líf
legra skoðanaskiptaílesendabréfum. Hvort
tveggja eflir tjáningarfrelsið. Og er athyglis-
vert að pattstaða stjórnmálanna í útvarps-
ráði hefur tilhneigingu til að gelda útvarp og
sjónvarp. Ymislegt verður þar að feimnism-
álum, sem dagblöðin geta tekið og taka til
umfjöllunar, tjáningarfrelsi til eflingar."
Þórarinn Þórarinsson ritstjóri Tímans, sem
starfað hefur að blaðamennsku í hartnær
hálfa öld, segist telja æskilegast, að ríkjandi
sé hæfilegt jafnvægi, svo að allar skoðanir,
bæði pólitískar og annars konar, fái notið sín.
Það væri best gert með sem flestum blöðum
og tímaritum. Slagsíða á þessu sviði væri ekki
einasta stjórnmálalega hættuleg, heldur gæti
einnig stafað af trúmálaleg hætta og félags-
leg. Dæmi um slíkt væri að finna í Bandaríkj-
unum, þar sem áhrifamiklum blöðum hefði
verið beitt óspart í baráttunni um fóstur-
eyðingar og haft umtalsverð áhrif.
„Dæmi um
háskalega yfirburði“
En er það þá svo, að blöð séu „frjáls og
óháð“ ef þau aðeins njóta ekki styrkja og
stuðnings ríkisvaldsins? „Allt tal um það er
náttúrlega út í hött“, segir Þórarinn. „Þau
blöð stjórnast þá fyrst og fremst af eigendum
sínum og það eru til mörg dæmi um að
eigendurnir hafi gripið inn í ef þeim hefur
þótt ritstjórnin verða eitthvað óþægileg.
Gleggsta dæmið um þetta er ástralski blaða-
kóngurinn Rubert Murdoch, sem keypti
Times í London og Sunday Times og skiptir
um ritstjóra um leið og honum fer eitthvað að
mislíka við gerðir þeirra“.
Einar Karl Haraldsson, ritstjóri Þjóðvilj-
ans, vék einnig tali sínu að ríkisstyrkjum og
„frelsi og óhæði“: „Annars staðar á Norður-
löndum hefur verið farið inn á þá braut að
aðstoða þau blöð, sem standa höllum fæti í
samkeppni til að styrkja lýðræðisleg
skoðanaskipti og tryggja fjölbreytni á
blaðamarkaðinum. Hér hefur hægri pressan
komið því inn, að slík björgunarstarfsemi í
þágu lýðræðislegra skoðanaskipta sé nánast
aðför að lýðræðinu. Við höfum þar eitt dæm-
ið um háskalega yfirburði hægri pressunnar í
skoðanamótun“.
Ekki eru allir sammála því, að „hægri
pressarí1 hafi svo afgerandi áhrif á skoðana-
myndun í landinu. Einn þeirra er Ólafur Sig-
urðsson fréttamaður á sjónvarpinu: „Að
„hægri pressan" hafi úrslitaáhrif á skoðana-
myndun íslendinga er annaðhvort draumsýn
hennar sjálfrar um áhrif og völd eða öfundar-
sýn hinna, sem hafa orðið undir á blaðamark-
aðnum“, segir Ólafur. Hann minnir á að það
sé „rótgróin sannfæring þorra íslendinga, að
það séu rökræður, fortölur og áróður, sem
móti skoðanir fólks. Rökföst ræða og vel
skrifuðgrein geti orðið til að telja fólki hug-
hvarf. A þessari forsendu byggist sú skoðun,
að „hægri pressa“ sé orðin ráðandi í skoðana-
myndun íslendinga. Þeir, sem aðhyllast þá
skoðun, telja að það fari saman að selja um
það bil þrjú af hverjum fjórum dagblöðum
sem íslendingar lesa, og að móta skoðanir
þeirra“.
Röng forsenda
þessi forsenda sé röng“, segir Ólafur Sigurðs-
son. „ítarlegar rannsóknir benda til að það sé
tvennt, sem hefur yfirgnæfandi áhrif á skoð-
anir manna: Annað er viðræður við einstak-
linga, sem menn treysta, og hitt eru nýjar
upplýsingar um málefni, sem koma frá fjöl-
miðli eða öðrum þeim, sem menn treysta til
að flytja hlutlausar og trúverðugar fréttir.
En það er einmitt í flutningi nýrra upplýs-
inga á trúverðugan hátt, og þá er oftast átt við
fréttir, þar sem bæði hægri og vinstri pressan
hér á landi hafa brugðist - ekki aðeins les-
endum sínum, heldur einnig eigin hlutverki
■ og eigin möguleikum til áhrifa. íslensk blöð
eru of pólitísk í meðferð frétta af innlendum
málefnum til að allur almenningur treysti
þeim til fulls. Hugsjónaeldurinn logar svo
glatt, að bjarminn skín í gegnum fréttirnar".
Og Ólafur bendir á hin miklu áhrif ríkis-
fjölmiðlanna, sem vafalaust er óhætt að telja
þá upplýsingamiðla í landinu, sem hvað flest-
ir telja „frjálsa og óháða“. Hann segir að það
séu ekki aðeins „einstaklingar sem menn
treysta" sem móti skoðanir fslendinga, held-
ur „einnig í vaxandi mæli útvarp og sjónvarp,
auk tímarita, sem eru vaxandi og vanmetinn
þáttur í fjölmiðlum á íslandi. Það er ekki
áróður í útvarpi og sjónvarpi, sem hefur áhrif
á skoðanamyndun, heldur mjög almenn trú á
því, að þessir fjölmiðlar flytji „nýjar upplýs-
ingar um málefni“ á tiltölulega hlutlausan
hátt. Vafalaust eru þeir margir, sem vilja
gera lítið úr bæði hlutleysi og áhrifum útvarps
og sjónvarps - en slíkt er sjálfsblekking",
segir Ólafur Sigurðsson.
Vaðandi
vinstrimennska
í útvarpi
En er það svo? Eru ríkisfjölmiðlarnir svo
hlutlausir? Ýmsir hafa orðið til að draga
mjög í efa og skrifað um það greinar og flutt
um það talað mál, að það sé ekki síst í útvarp-
inu, sem hin pólitíska slagsíða sé áberandi.
Einn þeirra er Indriði G. Þorsteinsson: „Það
má ekki gleyma hinum stórfellda vettvangi
fyrir vinstri menn, sem ríkisfjölmiðlarnir
eru“, segir Indriði. „í útvarpinu eru til dæmis
fjölmargir þættir og tímadráp af ýmsu tagi,
þar sem er vaðandi vinstrimennska. En það
stafar af dugnaði vinstrimanna. Ég er ekki að
tala um að þetta sé endilega látlaus áróður en
þetta er áberandi“.
Fleiri viðmælendur okkar urðu þó til að
nefna útvarp og sjónvarp sem merki um
heilbrigt og bráðhresst tjáningarfrelsi á ís-
landi. Nokkrir minntust á lestur útdráttar úr
forystugreinum dagblaðanna í útvarpi á
hverjum morgni og aðrir minntu á að „á
öldum ljósvakans fá að heyrast hinar ólíkleg-
ustu skoðanir, bæði í útvarpi og sjónvarpi, og
nú er gamla gufuradíóið meira að segja kom-
ið með sinn „lesendadálk“, þar sem menn
geta tjáð sig yfir alþjóð í beinni útsendingu
um hvaðeina, sem þeim liggur á hjarta í
morgunþættinum Gull í mund“, segir Ólafur
Ragnarsson. „Og varla verður tjáningarfrels-
inu hætta búin ef útvarpsrekstur verður gef-
inn frjáls“, bætir hann við.
Kári Jónasson, varafréttastjóri útvarpsins,
segist ekki telja tjáningarfrelsið í hættu - við
skyldum ekki gleyma því að við höfum bæði
útvarp og sjónvarp og að með tilkomu annar-
ar rásar í útvarpinu ætti örugglega að vera
rúm fyrir öll sjónarmið á öldum ljósvakans.
Aukið frelsi
eða skert?
„Nær allar rannsóknir og augljós reynsla
sem við sjáum í kringum okkur, benda til að
En einmitt sá möguleiki, að verulegar
breytingar séu um það bil að verða á útvarps-
rekstri á íslandi, hefur skotið ýmsum skelk í
bringu. Um það hafa orðið talsverðar um-
ræður hér á undanförnum vikum og er ekki
með öllu útilokað, að ýmsir séu farnir að
velta því máli öllu fyrir sér upp á nýtt. Eða
eins og Þorbjörn Broddason segir: „Það
frumvarp um auglýsingaútvarp, sem nú vofir
yfir, gæti í raun leitt til skerðingar á tjáning-
arfrelsi frá því sem nú er, þvert gegn vilja
þeirra ágætu manna, sem stóðu að samningu
þess“.
Komi til þess, sem telja verður mjög ólík-
legt, að beinn einkaréttur Ríkisútvarpsins
verði afnuminn, má búast við að bæði hægri
og vinstri pressa reyni að koma sér upp frjáls-
um og óháðum útvarpsstöðvum. Og þá
skulum við vona, að starfsmenn þeirra
stöðva, þeir sem munu miðla okkur fréttum
og upplýsingum, verði, eins og Elín Pálma-
dóttir blaðamaður segir um kollega sína
„atvinnublaðamenn, sem margir hafa farið á
milli blaða og rækja sitt starf sem fagmenrí1,
en ekki pólitískir varðhundar og áróðurs-
meistarar einkahagsmuna.