Helgarpósturinn - 05.01.1984, Qupperneq 8

„Viö þessi áramót beini
ég enn máli mínu tii unga
fólksins. Ég bið það aö
gæta vel lífs síns. í því
felst von okkar og fram-
tíð...“
„Þótt við séum fámenn á
mælikvarða stórþjóða og
land okkar lítið mælt við
hin stóru meginiands-
svæði, getur jákvæð rödd
okkar vegið þungt...“
„Stöðugt berast fréttir af
styrjöldum, hryðjuverkum,
náttúruhamförum og
hungri. Okkar erfiðleikar
eru litlir í samanburði við
það...“
„Við íslendingar deiium
um margt... En ættjarðar-
ástina eigum við saman,
um þaö deilum við ekki...“
„Mér hefur orðið tíðrætt
um menningu íslendinga
og reynt að vekja á henni
athygli. En svo má lengi
hrópa eitt oró að menn
hætti að heyra, nema þeim
sé því ljósara inntak
þess...“
„ísland á Guði að þakka
andlegar náðargjafir, sem
hafa borið uppi menningu
okkar og trú, sem við met-
um mikils og viljum varð-
veita...“
„Ég held að það sé of mikið að
"segja að þessi áramótaávörp séu
klisjukennd. Ég vona svo sannar-
lega að endurtekning góðra óska
um áramót sé góður siður. Það er
hollt að líta yfir farinn veg og átta
sig á því hvar við stöndum. Það
mætti gera oftar.
I minni ræðu talaði ég til dæmis
um að við stæðum á óvenju alvar-
legum tímamótum, bæði vegna
atburða erlendis sem geta reynst
örlagaríkir, og svo vegna þess að
nú er að sjást árangur hjá okkur í
efnahagsmálunum. Ég man ekki
eftir að hafa heyrt þetta sagt
áður.“
*
Aþennan hátt opnar
Steingrímur Hermanns-
son forsætisráðherra
» umræðu sína, forseta
okkar og biskups, um hvort ræður
þeirra um áramót séu farnar að
taka á sig blæ endurtekninga frá
ári til árs, hvort þær séu orðnar
klisjukenndar og hver sé raun-
veruleg þýðing þeirra fyrir þjóð-
ina sem hlustar á.
Vigdís forseti og Pétur biskup
eru sammála forsætisráðherran-i
um um að vart megi ræður þeirra
kallast klisjukenndar. Biskupinn
viðurkennir þó að það vilji stund-
um brenna við í áramótaræðum
sínum að þar sé tæpt á málum sem
oftlega hafi verið tekið á áður.
Hann bætir við: „Þessi ávörp rifja
gjarnan upp staðreyndir líðandi
stundar og eru áminningar til
þjóðarinnar um að varðveita það
sem er jákvætt í fari hennar, og
það er þessum áherslupunktum
sameiginlegt að endurtaka sig“
Vigdís forseti bendir hinsvegar á
að ávörpin þurfi ekki að endur-
taka sig þar sem ný viðhorf mynd-
ist á hverju ári, ný tækni taki við
af annarri og ný vandamál þurfi
að glíma við í kjölfar þeirra sem
hafa leyst. í ljósi þessa þurfi menn
sífellt að endurmeta skoðanir sín-
ar. „Þegar þetta er haft í huga,“
segir Vigdís, „er ljóst að ræðu-
menn mega ekki endurtaka sig
þar sem um ný viðhorf má fjalla
hverju sinni.“
Aðspurð um hvort hún lendi
stundum í því að finnast hún vera
að segja sömu hlutina aftur og aft-
ur í ræðum sínum, kvaðst Vigdís
ekki geta leynt því að stundum
fyndist sér hún vera búin að tæma
hugmyndabankann sinn. „En svo
gerist það þegar ég sest niður og
tek til við að semja ræðu að ég
uppgötva alltaf að ég hef orðið
fyrir einhverri þeirri reynslu ný-
verið sem hefur lagt mér til nýtt
umræðuefni í hugmyndabank-
ann.“
Pétur Sigurgeirsson tekur
í svipaðan streng: „Sá
boðskapur sem maður
vill koma til þjóðar sinn-
ar hverju sinni tekur breytingum í
Ijósi þess sem gerst hefur á líðandi
ári, þó hann kunni að vera að
kjarna til alltaf sá sami. Mitt prin-
sipp í þessu er að snúa mér mis-
munandi að boðskapnum hverju
sinni. Ég reyni sem ég frekast get
að éta ekki upp orðréttar setning-
ar úr fyrri hátíðarræðum, læt hins
vegar hinn sígilda boðskap alltaf
komast til skila og þá með þeim
hætti sem við á hverju sinni, til
dæmis í ljósi þeirra vandamála
sem steðja að í það og það sinnið."
Steingrímur Hermannsson seg-
ist ekkert hafa hugsað um klisjur
þegar hann settist niður og samdi
áramótaræðunasína. „Ég hugsaði
aðeins um það sem ég vildi koma
á framfæri; til dæmis ýmsar
mannlegar afleiðingar lífsgæða-
kapphlaupsins og nauðsyn þess
að ná traustum tökum á grund-
vallarforsendum heilbrigðs þjóð-
lífs." Steingrímur vildi ekki fallast
á að umfjöllun hans um efnahags-
mál í ræðunni hefði verið frasa-
kennd. „Ég sagði að þetta væri
ekki í fyrsta sinn sem minnst væri
á breiðu bökin. Áður en ég samdi
ræðuna fletti ég áramótaræðum
mörg ár aftur í tímann og þar var
svo sem að finna ýmsar endur-
tekningar. Til að mynda er verð-
bólgan gamalt fyrirbæri í þessum
ræðum, en ég vildi reyna að lyfta
ávarpinu upp úr þessu sífellda
verðbólgufari.1'
Um viðbrögð almennings
við áramótaávörpunum
sögðu þessir þrír helstu
forsvarsmenn þjóðar-
innar að þau væru alla jafna mjög
hlýleg og fólk sýndi þau glöggt.
„Það hefur bæði verið hringt í mig
og talað við mig beint um það sem
ég hef fjallað um í ávörpunum,"
segir biskupinn herra Pétur og
bætir við: „Ég held ég geti fullyrt
það — án þess þó að upphefja sjálf-
an mig — að fólki finnst uppörv-
andi að hlýða á það sem ég hef
lagt áherslu á í mínum boðskap,
sem síðan er ákaflega mikil upp-
örvun fyrir sjálfan mig.“
Vigdís segir um þetta atriði:
„Eins og mál horfa við mér og
embætti mínu, finnst mér fólk
meta það mikils að minnst sé á
þjóðerni þess, uppruna, menning-
ararfleið og sögu, eins og ég hef
lagt áherslu á að fjalla um í mínum
ávörpum." Vigdís bætir við: „Það
hefur ekki borið mikið á þessari
þjóðernistilfinningu upp á síð-
kastið, en hún blundar samt með
öllum. íslendingar vilja byggja
framtíð sína á reynslu fortíðarinn-
ar, enda fengjum við fátt við ráðið
ef við vissum ekki hver við erum
og hvar við búum. Þetta finn ég af
þeim viðtökum sem ég fæ við
mínum ávörpum," segir Vigdís.
orsetinn minnist á
þjóðernistilfinninguna
hér á undan. í áramóta
ávörpum þeirra þriggja
sem hér er rætt við kemur þetta
hugtak víða fyrir. 1 ljósi þess sem
margur hefur haldið fram á síð-
ustu árum, að þessi sérstaka til-
finning fyrir þjóðarmetnaðinum
sé á undanhaldi, eru forsetinn,
biskupinn og forsætisráðherrann
spurð hvort nokkurs sé vert að
höfða til þjóðernistilfinningarinn-
ar lengur.
Pétur Sigurgeirsson segir að þó
greinilegt sé að þjóðernistilfinn-
ingin sé ekki söm og hún hafi
verið á árum áður þegar við háð-
um okkar baráttu fyrir sjálfstæði,
þá sé engu að síður mjög mikils-
vert að nota hvert tilefni sem gef-
ist til að slá á strengi þessarar til-
finningar. „Vegna þess einfald-
lega," segir biskupinn, „að án
hennar fyndum við okkur ekki
lengur sem ein þjóð." Vigdís Finn-
bogadóttir er á sama máli og
biskup: „Ef við trúum ekki lengur
á fósturjörðina okkar og þjóðina
sem hana byggir, þá er til lítils að
búa á þessari eyju. Það er okkur
lífsnauðsynlegt að ala á þessari trú
og það er aldrei of oft á hana
minnst, hvorki í ræðu né riti."
Steingrímur tekur undir þetta
og bendir á að herða þurfi á þjóð-
ernistilfinningunni. „Mér finnst
þurfa að leggja miklu meiri rækt
við íslandssögukennslu, íslenska
tungu og önnur þjóðleg verðmæti
en gert hefur verið á síðustu ár-
um.“
En hvað um það að ára-
mótaávörpin séu orðin
úrelt, að þau séu svo
hefðbundin að fólk hafi
ekki lengur áhuga á þeim? Herra
Pétur Sigurgeirsson svarar þessu
fyrstur þremenninganna:
„Það er sannfæring mín að ára
mótaávörpin séu þörf áminning
öllum almenningi, ekki ósvipað
og þátturinn Daglegt mál hefur
verið undanliðna áratugi. Ég held
ég geti fullyrt að nær allir Islend-
ingar bíði eftir þessum tímamót-
um, enda bera þeir traust til þeirra
sem tala og sjálfir eru þeir þannig
stemmdir á þessum áramótum að
þeir vilja hlusta á jákvæðan boð-
skap, hughreystingu og góðar
óskir um nýtt ár.“
Steingrímur segir, af viðbrögð-
um við sínu ávarpi að dæma, mik-
ið hafa verið hlustað og vel tekið
eftir. „Ég reyndi líka að hefja þessi
orð mín upp úr þessum daglegu á-
tökum sem alltaf er verið að tala
um,“ segir hann.
„Auðvitað eru áramótaávörp
hefðbundin," segir Vigdís. „En
mér finnst nauðsynlegt að halda í
hefðirnar. Þótt mönnum kunni að
finnast ýmsar þeirra eilítið gamal-
dags megum við ekki glata þeim.
Þær eru það trausta bjarg sem
framtiðin byggir best á.“
„Viö íslendingar erum
stolt þjóð. Við vitum að við
ráðum okkur sjálf, og við
fáum ráðið við okkar
mál...“
„Þjóðina má ekki kljúfa í
fylkingar. Á því höfum við
íslendingar ekki efni.
Hver hlekkurinn er öðrum
ómissandi. Við erum ein
þjóð og höfum miklar
skyldur hvert gagnvart
öðru...“
„Með íslenska menningu
okkar í veganesti ásamt
nokkrum veraldarauði,
leggjum við á nýjan
bratta...“
„Það er fyrir íslenska
tungu, sameiningartákn
þjóðar okkar, aó við
þekkjum sögu forfeðra
okkar og líf...“
„Við stöndum nú á
krossgötum. Auðlindunum
eru takmörk sett og þær
auðlindir, sem við höfum
fyrst og fremst nýtt til
lands og sjávar, eru að
öllum líkindum full-
nýttar...“
„ „Róið Islendingar —
nú er lag,..“, sagöi Jón
Sigurðsson...“
Klisjur samasem hefð?
„Við rekumst á klisjur í máli
stjórnmálamanna og skriffinna
kerfisins, embættismanna," segir
Svavar Sigmundsson, málfræð-
ingur. Svavar var einn þremenn-
inganna sem tóku saman Slangur-
orðabókina í fyrra.
„Klisjurnar eru sennilega mest
áberandi í máli stjórnmáia-
manna," segir hann. „Þeir grípa til
þeirra oft á tíðum til einföldunar á
máli sínu, þeir þurfa oft að ein-
falda hlutina. Fólk verður þreytt á
þessum frösum. — það vill fá eitt-
hvað nýtt. Enda er það eftirtektar-
vert að þeir stjórnmálamenn síð-
ustu árin sem hafa sagt hlutina
öðruvísi, þeir hafa slegið í gegn.
Með klisjunotkuninni komast
þeir oft hjá því að þurfa að útskýra
hlutina. Áðalklisjan í mörg ár hef-
ur auðvitað verið verðbólgan:
Það er talað um verðbólgudraug-
inn og verðbólgubálið. Þetta eru
myndhverfingar á þessum fyrir-
bærum og það er tekið eftir þeim
stjórnmálamönnum sem fyrstir
kalla þau nýjum nöfnum."
Það má e.t.v. spyrja sem svo
hvort hugmyndir sem settar eru
fram opinberlega séu farnar að
fylgja lögmáli neysluþjóðfélags-
ins: að hugmyndum, staðreynd-
um og stefnum sé pakkað inn í
mismunandi umbúðir sem síðan
sé stillt út í fjölmiðla. Að virk og
kjarnmikil tunga, það tæki sem
við notum til að greina og túlka
raunveruleikann, sé á undanhaldi
og auglýsingalegir frasar að taka
við.
„Það má kannski vel fallast á
slíka skilgreiningu," segir Svavar,
„og ég hugsa að íslensk tunga sé á
vissan hátt fátækari þegar búið er
að ofnota orð og visst orðafar
þannig að fólk er hætt að taka eftir
því sem sagt er. En tungumál get-
ur endurnýjað sig og ég býst við
að íslenskan sé alltaf að því að ein-
hverju leyti. í sjálfstæðisbarátt-
unni á síðustu öíd gerðist þetta
meðvitað. Það var beinlínis unnið
að þessari endurnýjun, fáeinir
menn réðu ferðinni, í upphafi að
minnsta kosti.
Það er spurning hvort hægt sé
að endurtaka svona vakningu og
menn eru ekkert sammála um
hvort þröf sé á því. Ég held að öll
endurnýjun í tungunni núna verði
á miklu breiðari grundvelli og að
það sé draumsýn að ætla að ná
sama árangri núna. Það er svo
margt annað sem kemur til nú
orðið, til dæmis fjölmiðlarnir. Það
má kannski segja að þeir geti yirk-
að í báðar áttir í þessu dæmi, bæði
haldið við klisjunum og eins unnið
að endurnýjun. í Danmörku er
það viðurkennt að það tungumál
sem Glistrup notaði í pólitíkinni
hafi endurnýjað pólitískt tungutak
þar. Hér hefur hins vegar mjög lít-
ið verið fjallað um þessa hluti af
fræðimönnum.
Það er rétt að maður verður lítið
var við nýbreytni í þessum ára-
mótaávörpum og mörgum leiðist
að heyra það sem margoft hefur
verið sagt áður. En menn gera líka
mismunandi kröfur. Flestir búast
líklega við því, að í þessum ræð-
um sé notað hátíðlegt mál, þar
sem ríkulega er skírskotað til
þjóðernistilfinningar og þar sem
leiðtogarnir stappa stálinu í þjóð-
ina. Það er sterk hefð í þessum
ræðum sem margir vilja halda fast
í. En ég býst ekki við að yngri
hluta þjóðarinnar finnist mikið til
koma. Þessar ræður eru þjóðlegar
hefðir, hefðir sem fylgja þessum
embættum, og fólk muni sakna
þeirra ef þær hyrfu. Og ég býst við
að fólk hlusti á þessar ræður og
taki eftir því þegar eitthvað nýtt
er sagt í þeim," segir Svavar Sig-
mundsson.
8 HELGARPÖSTURirM