Helgarpósturinn - 17.01.1985, Síða 6

INNLEND YFIRSYN
eftir Hallgrím Thorsteinsson
Það er sjaldan tíðindalaust á íslenska
myndbandamarkaðinum. Verslun með
myndbönd er ung atvinnugrein hér á landi
og sem slík hefur hún þurft að þola marg-
háttaða vaxtaverki og þá oft i ríkari mæli en
eðlilegt gæti talist.
Ein skýringin á sífelldum erjum á þessum
markaði gæti verið sú, að snemma bárust út
sögur um stórkostleg uppgrip á þessu sviði
verslunar og viðskipta. Þetta gæti hafa leitt
til þess að ævintýramenn með háar hug-
myndir, en lítt undirbyggðar, hafi í ríkari
mæli en ella lagt þessi viðskipti fyrir sig, en
heiðvirðari kaupsýslumenn haldið sig frá
þeim. Hvað sem því líður fékk videóbrans-
inn fljótt á sig braskarastimpil, sem hann
hefur hingað til ekki getað þvegið að fullu af
sér.
Frétt DV í gær þess efnis að rúðubrot í
myndbandaleigum Skífunnar hf. í Reykjavík
kynnu að hafa verið þáttur í hagsmunastríði
á þessum markaði hefur vakið athygli. Aðilar
innan Samtaka rétthafa myndbanda á Islandi
segjast hafa ástæðu til að ætla, að mennirnir
á bakvið rúðubrotin séu þeir sömu og sam-
tökin hafa margoft staðið að ólöglegum út-
leigum á myndböndum, leigu á efni, sem
þeir hafa ekki rétt á að leigja. Ef ásakanir
Jóns Ólafssonar, eiganda Skífunnar og Frið-
berts Pálssonar, formanns samtakanna og
forstjóra Háskólabíós, eiga við rök að styðj-
ast hafa þau sálrænu átök, sem átt hafa sér
stað á þessum markaði, nú breyst í hryðju-
verkastarfsemi.
„Ég get ekki áttað mig á neinni ástæðu fyr-
ir þessum árásum og hvers vegna þær virð-
ast beinast að mér persónulega. Ég þori vart
að hugsa þá hugsun til enda hvað hefði gerst
ef þessir menn hefðu ákveöið að láta til
skarar skríða á heimili mínu,“ segir Jón
Ólafsson í samtali við Helgarpóstinn. ,,Ég á
konu og tvö börn.
Ég er dolfallinn yfir þessu, og ég veit satt
að segja ekki hvert íslenska þjóðfélagið er að
snúast ef menn eru farnir að grípa til svona
hryðjuverka. Það var ekki fyrr en Friðbert
Pálsson benti mér á það, að ég tengdi rúðu-
Síðustu atburðir í
stríðinu á myndbanda-
markaðinum bera keim
af hasarmyndunum seni
eru svo vinsælar á
leigunum.
Myndbandahasar
brotin við þá staðreynd að ég gekk nýlega í
stjórn Samtaka rétthafa á myndböndum. Ég
hef nýlega keypt íslensku réttindin á mynd-
böndum frá Columbia. Samtökin hafa síður
en svo verið ögrandi gagnvart myndbanda-
leigunum í framgöngu sinni. Þau hafa ekki
truflað starfsemi leiganna, einungis bent á
ólögleg myndbönd og boðið sættir í þeim
málum sem ástæða hefur þótt til að hafa af-
skipti af.“
Friðbert Pálsson segir í DV, að þeir sem
hafi gengið fram í þessum málum fyrir hönd
samtakanna hafi fengið hótanir, þar á meðal
hafi sér og fjölskyldu sinni verið hótað
skakkaföllum. Hann segir, að leigan, sem for-
maður Samtaka íslenskra myndbandaleiga
reki, hafi Iýst því yfir að sín biði trékylfa ef
hann léti sjá sig á staðnum.
„Honum hefur ekki verið hótað neinni tré-
kylfu,“ segir lngimundur Jónsson, sá sem
þessi ásökun Friðberts hittir. „Ég sagðist hins
vegar fyrir nokkuð löngu ætla að fleygja
honum héðan út, ef hann væri með dóna-
skap.“ Ingimundur segir, að Samtök rétthafa
gangi nú ekki jafn hart fram og áður. „Ég veit
ekki hvers vegna verið er að reyna að klína
þessum rúðubrotum á mig, eða samtök
myndbandaleiganna. Hitt er annað mál að
Jón Ólafsson er orðinn óvinsæll meðal
margra eigenda myndbandaleiga, þó að ég
hafi ekkert undan honum að kvarta. Það er
auðvitað hugsanlegt að einhver eigandi
myndbandaleigu hafi staðið fyrir þessum
árásum. Það getur verið hver sem er. Þú ferð
bara og kaupir einhvern mann til að brjóta
rúður, það er ekki flóknara mál. En ef menn
vilja valda þessum mönnum skaða, þá er
svona lagað gjörsamlega tilgangslaus að-
gerð. Ef menn vilja valda skaða væri miklu
nær t.d. að setja þá í viðskiptabann, hætta að
kaupa af þeim,“ segir Ingimundur.
Hann segir að Skífan, Fálkinn, Laugarás-
bíó og Háskólabíó séu einu rétthafarnir sem
vilji ganga fram af einhverri hörku gegn
ólöglegum myndböndum. „Stór hluti sam-
taka þeirra tekur aðra afstöðu: Þessir menn
vilja ekki að ráðist sé gegn leigunum vegna
þess að þá missa þær fjárhagslega getu til að
kaupa af þeim efni.“ Ingimundur segir að
fjölmargar leigur berjist nú í bökkum. „Mjög
margar þeirra eru á hausnum og skuldirnar
hjá sumum þeirra eru gígantískar."
„í mínum huga eru þessi hryðjuverk núna
bein afleiðing af sinnuleysi löreglunnar
gagnvart lögbrotunum sem hafa tíðkast hjá
myndbandaleigunum. Það virðist ekki vera
fyrir hendi vilji hjá ríkissaksóknara né lög-
reglu til að framfylgja nýsettum lögum. Þau
tóku gildi í fyrravetur en það er fyrst núna
sem yfirvöld eru að taka við sér.“ Jón segir að
erlendis, t.d. í Bretlandi, sé mun harkalegar
tekið á höfundarréttarbrotum af því tagi sem
hér séu enn stunduð, svo sem ólögleg kópíer-
íng. Hann segir að það fé sem komi inn fyrir
sektir í Bretlandi, nægi t.d. til að halda uppi
þeirri deild Scotland Yard sem sjái um rann-
sóknir þessara brota. „Ég skrifa ástandið í
þessum málum hér fyrst og fremst á reikning
saksóknara. Það er hans að sjá til þess að
þeir sem brjóta lögin séu sóttir til saka,“ segir
Jón Ólafsson.
„Ég mótmæli öllum ásökunum um þetta
efni,“ segir Þórður Björnsson ríkissaksóknari
við HP. „Nýlega gerði rannsóknarlögreglan
rassíu í nokkrum myndbandaleigum á höf-
uðborgarsvæðinu og gerði fjölda ólöglegra
myndbanda upptækan. Opinber ákæra hef-
ur samt aðeins verið gefin út á hendur einni
myndbandaleigu, Videóheiminum við
Tryggvagötu."
Stríðið á myndbandamarkaðinum virðist
enn í algleymingi. Síðustu atburðir bera
ískyggilegan keim af hasarmyndunum sem
eru hvað vinsælastar á leigunum.
Ráðning á gátu
reykinganna í sjónmáli
ERLEND YFIRSYN
Rúmum þrem áratugum eftir að fyrst var
sýnt með óyggjandi hætti fram á óhollustuna
sem fylgir sígarettureykingum, eru
læknavísindin komin á rekspöl að leiða í Ijós,
hvers vegna barátta gegn reykingum ber svo
lítinn árangur sem raun ber vitni.
Rannsóknir sálfræðinga og lyfjafræðinga á
áhrifum nikótíns birta mönnum, að tóbakið
lætur neytendum í té eitthvert virkasta efni
sem menn þekkja til að stjórna geðbrigðum
sínum, kalla fram vellíðan og auðvelda
viðfangsefni daglegs lífs. Og tóbakið sér
neytanda fyrir nikótíni í þannig skömmtum,
að hverjum og einum er tiltölulega auðvelt
að laga notkun þess að skapferli sínu og
einstaklingsbundnum þörfum.
Til skamms tíma var litið svo á af hálfu
meðferðarstétta, að örðugasti hjailinn við að
venja fólk af reykingum væri að komast yfir
tímabilið sem fráhvarfseinkenni standa.
Líkaminn er orðinn vanur sínum skammti af
níkótíni, og vefirnir verða fyrir óþægindum
þegar efnið berst þeim ekki lengur. En þessi
kenning var frá öndverðu á veikum stoðum
reist. Ekki er vafi á að hverjum og einum
nægir nikótínið sem fæst við að reykja tíu
sígarettur á dag til að halda uppi stöðugu
nikótínstigi í líkamsvefjunum. Allt sem þar
er fram yfir fer til að fullnægja því hlutverki
sem reykingamaðurinn hefur veitt tóbakinu
í viðbrögðum við margskonar áreitum. Og
það er ekki smátt.
I desemberhefti bandaríska læknavís-
indatímaritsins Neuroscience and Biobe-
havioral Reviews dregur dr. Ovide
Pomerleau saman niðurstöður og vísbend-
ingar úr nýjustu rannsóknum á sambandi
tóbaksneyslu og mannlegra hegðunar-
mynstra. Dr. Pomerleau starfar við lækna-
deild Connecticutháskóla í Newington og við
læknisfræðistofnun í sömu borg, sem rekin
er af ríkisstofnun þeirri sem af hálfu
Bandaríkjastjórnar fer með málefni uppgjafa
hermanna.
Sú nýja vitneskja sem nú er að koma í Ijós
gefur til kynna, að nikótín hefur einstæða
eiginleika, sem gera það tilvalið lyf til að
létta undir að bregðast við margskonar
uppákomum daglegs lífs. Tóbaksfíkn virðist
jafn þrálát og raun ber vitni fyrst og fremst
vegna þess, hversu margbrotin og þægilegi
áhrif nikótín hefur á starfsemi heila og
taugakerfis og hversu reykingamanninum er
tóbakið handhægt að grípa til við
margvíslegar aðstæður.
Nikótínið getur breytt því magni sem
myndast í heilanum af efnum sem eiga þátt
í að framkalla kenndir sjálfsánægju og
vellíðunar. Þar á ofan eru að safnast fyrir
rannsóknaniðurstöður, sem benda til að
tóbaksreykingar auðveldi störf, örvi minni,
eyði kvíða, slævi svengd og geri sársauka
bæriiegri. Nikótínið hefur það fram yfir
önnur sjálfskömmtuð geðhrifalyf, eins og
áfengi og hass, að áhrif þess eru skammæ og
valda engum truflunum á samskiptum
neytanda við annað fólk.
Nikótínið hefur áhrif á myndun, losun og
magn boðefna í heila, sem hafa grundvall-
aráhrif á geðhrif og hegðun. Rannsóknar-
menn telja sig hafa komist að raun um, að
efnið örvi ánægjumiðstöðvar í heilanum og
vinni þar með endorfínum, sem kölluð hafa
verið morfínefni líkamans sjálfs.
„Nikótín smellur í lás við máttug líf-
fræðiferli," segir dr. Pomerleau. „Óskyn-
samlegt er að vanmeta mátt þess fyrir þá
eina sök, að það hefur ekki í för með sér
áberandi vímu.“
Reykingafólk færir einna oftast fram þá
ástæðu fyrir reykingum, að þær auðveldi því
að leysa af hendi vandasöm störf sem
krefjast árvekni, örvi hugsun og stuðli að
einbeitingu. Rannsóknir benda nú til að
þessi skoðun eigi við rök að styðjast.
Rök hníga að því að nikótín eigi þátt í að
skerpa langtímaminni. Óljóst er enn, hversu
það má verða, en heilaefnin sem við sögu
koma eru nú ákaft rannsökuð.
Rannsóknir, bæði á mönnum og dýrum,
hafa sýnt að nikótín hefur róandi áhrif og
slævir kvíða. Verið er að skilgreina hverjar
taugabrautir þar eiga í hlut. Sömuleiðis
liggur fyrir að nikótín eykur sársaukaþol,
bæði hjá mönnum og skepnum. Sömuleiðis
dregur það úr matarlöngun, sérstaklega fíkn
í sætindi.
Ofan á þessi víðtæku áhrif bætist, að
nikótín frá reykingum berst þannig til heil-
ans, að hver reykingamaður getur beitt því
markvisst til að kalla fram þau áhrif sem
hann kýs. Aður en sjö sekúndur eru liðnar frá
því að reykingamaður andar að sér tób-
aksreyk, er fjórðungur nikótínsins úr
reyknum kominn til heilans. Og áhrifin fara
eftir því, hvernig reykt er. Stutt, snögg sog —
eftir Magnús Torfa Ólafsson
litlir nikótínskammtar — reynast örva
heilastarfsemi og hegðun. Löng reyksog —
stórir skammtar — hafa róandi áhrif. Hver
persónugerð getur því notað reykingar til að
efla það hegðunarmynstur sem henni er
eiginlegt.
I áróðri gegn reykingum hefur enginn
tekið dýpra í árinni en dr. Richard Pollin,
yfirmaður þeirrar stofnunar Bandaríkja-
stjórnar sem fæst við lyfjamisnotkun. í yf-
irlýsingu snemma í vetur hélt dr. Pollin því
fram, að tóbak væri langtum meira heil-
brigðisvandamál í Bandaríkjunum en heró-
ín, og staðhæfði að á ári hverju ættu tób-
aksreykingar þátt í fráfalli 350.000
Bandaríkjamanna fyrir aldur fram.
„Engu að síður," segir dr. Pollin, „veit
næstum hver einasti læknir af starfsbræðr-
um, jafnvel brjóstholsskurðlæknum, sem
eru svo háðir sígarettunni að þeim er um
megn að hætta reykingum."
Rannsóknirnar sem dr. Pomerleau gerir
grein fyrir, skýra hve illa gengur að vinna
bug á reykingum. Menn eru nú fyrst að
komast að raun um í hverju þær eru í raun
og veru fólgnar.
Loks hafa ákafamenn í hópi meðferðarstétta
seilst um hurð til lokunnar í viðleitni að móta
hegðun manna. Óhollustan sem reykingum
fylgir stafar ekki af nikótíninnihaldi
tóbaksins, heldur aðallega af bruna trénis og
sér í lagi pappírs í sígarettum við mjög hátt
hitastig. Rannsóknir á pípureykingum og
vindlareykingum sér í lagi hafa leitt til
þeirrar niðurstöðu, að þegar um
brjóstholssjúkdóma er að ræða, til dæmis
lungnakrabba, er munurinn á pípu- og
vindlareykingamönnum annars vegar og
þeim sem ekki reykja hins vegar ekki stór-
felldur, og í sumum úrtökum naumast
marktækur.
Því má leiða rök að því, að árangursríkara
hefði verið í heilsufarstilliti að verja fyrirhöfn
og fjármunum til að hvetja reykingafólk til
að skipta frá sígarettum yfir í pípu eða
vindla, en að berjast gegn allri tóbaksnautn
án sundurgreiningar eftir hættustigi.
6 HELGARPÓSTURINN