Helgarpósturinn - 15.04.1987, Qupperneq 18

eftir Egil Helgason myndir Egill Helgason, Jóhann Kneihs Urbancic og fleiri
GLÆPAMENN,
EKKI LYGARA
Skrifstofa Simons Wiesenthal í Vínarborg lœtur ekki mikið yfir sér. Hún
er í nýlegu og sviplitlu skrifstofuhúsnœði steinsnar frá Dónárskurðinum
svokölluðum, þar sem eitt sinn var blómlegt hverfi gyðinga. Rétt þar fyrir
ofan er falleg lítil gata sem nú heitir því táknrœna nafni Judengasse og við
hana tvœr sýnagógur. Skrifstofa Wiesenthals liggur við Salztorgasse. Þar
við hliðina verður manni gengið inníyfirlœtislaust útskot á vegg og þar inni
vaktar lotin gömul kona eitt affáum minnismerkjum sem hafa verið reist
yfir þá fjölmörgu austurrísku gyðinga sem týndu lífi á tíma Þriðja ríkisins.
En á bœkistöð Wiesenthals er ekkert skilti og dyrabjallan ekki auðkennd
nema með því hversdagslega nafni „Dokumentationszenter“ sem á ís-
lensku gœti útlagst Skráningarmiðstöð. Þegar komið er uppá fjórðu hœð
verður manni þó Ijóst að hér er eitthvað annað og háskasamlegra til húsa
en athvarf fyrir skjalagrúskara. Á stigapalli situr letilegur lögreglumaður
með vélbyssu í kjöltunni, dyrnar eru kirfilega lœstar og mér er ekki hleypt
inn fyrr en eftir nokkrar umþenkingar.
Simon Wiesenthal hefur fallist á að taka stund
frá ærnu lífsstarfi sínu til að spjaila við blaða-
mann af íslandi. Hann tekur alþýðlega á móti
mér á einkakontór sínum þar sem hanga uppi
heiðursplögg og viðurkenningar úr öllum
heimsálfum. Hann er lágvaxinn maður, kvikur
þrátt fyrir að árin séu ófá, talar með handa-
slætti. Röddin er hvell og sterk og þegar hann
bregður yfir í ensku finnst mér ég greina kunn-
uglegan og áleitinn hreim, líkast til úr ein-
hverri bíómynd. Þegar ég árétta það við hann að
ég komi frá Islandi verður hann glaður í framan
og tjáir mér að hann hafi í stopulum frístundum
föndrað við að safna frímerkjum, og ekki síst yf-
irstimplunum frá Islandi. Hann telur sig líka hafa
verið illa svikinn af forleggjara á íslandi sem gaf
út bók eftir hann, en láðist að senda honum ein-
tak. Hann spyr mig hvort ég geti ekki bætt þar
um. í hálfkæringi hefur hann orð á því að ég sé
nokkurn veginn einsog hann hafi alltaf gert sér
íslendinga í hugarlund; hávaxinn, breiður, bleik-
hærður. Vafalítið dæmigert afsprengi míns kyn-
stofns. Þegar ég spyr hann hvort hann hafi ein-
hvern tíma rakið slóð stríðsglæpamanna tii ís-
lands segist hann ekki vita til þess.
BLÓÐ OG TÁR
Simon Wiesenthal hefur varið bróðurpartinum
úr ævi sinni í að rekja slóðir stríðsglæpamanna,
nasista sem með einhverju móti komust undan
í stríðslok. Þetta hefur verið starf hans og líf í
fjörutíu og eitt ár, allar götur frá því hann var lát-
inn laus úr fangabúðum nasista. Á þessum tíma
segist hann hafa haft til umfjöllunar meira en
6000 mál og honum telst svo til að sér hafi tekist
að koma rúmlega 1100 stríðsglæpamönnum
undir hendur yfirvalda víðs vegar um heiminn.
„í mörgum tilvikum var það ég einn sem átti í
þessum málum," segir hann, en bætir því við að
sér sé í rauninni meiniega við slíka tölfræði;
„Fyrir ári var einn af aðstoðarmönnum mínum
á kafi í svona útreikningum. Ég sagði við hann
að þetta væri ekkert sport. Við erum að fást við
blóð og tár. Fyrir mér eru þessir atburðir ljóslif-
andi, þeir gerðust í gær. Oftastnær missa menn
persónulegt samband við viðfangsefni sitt eftir
nokkra hríð, það verður ekkert annað en hvers-
dagslegur ávani. Þannig starfar lögreglan. Við
hér náum oft miklu betri árangri en lögreglan
vegna þess að hjá okkur er starfið ekki ávani.
18 HELGARPÓSTURINN
Þegar fólk kemur til mín og ber vitni og það
grætur, þá græt ég með því. Það er kjarni máls-
ins.“
Auk Wiesenthals eru fjórir starfsmenn við
Skjalamiðstöðina í Vínarborg eða Skráningar-
miðstöð sambands gyðinga sem ofsóttir voru af
stjórn nasista, einsog það heitir fullu nafni. Á
vegum Wiesenthals starfar líka skrifstofa í Hol-
landi og önnur í New York. En það koma náttúr-
lega miklu fleiri við sögu, ótal sjálfboðaliðar og
pennavinir á víð og dreif um heiminn. Starfið er
yfirleitt í nokkuð föstum skorðum: Á hverjum
degi berast nýjar upplýsingar inná borð hjá
Simon Wiesenthal. Álíti hann að einhver fótur sé
fyrir þeim er hafist handa við að afla frekari
gagna og vitna. Að lokum er málinu svo komið
í hendur lögreglu og yfirvalda viðkomandi lands
— og þá er iðulega ekki þýðingarminnst að
þrýsta á um að eitthvað sé aðhafst.
„Ég treysti mér til að fullyrða að á þessum
fjörutíu árum hef ég aldrei misnotað upplýsing-
ar sem mér hafa borist í hendur," segir Wiesen-
thal. „Ég hef aldrei gefið upp nöfn þeirra sem
gáfu mér upplýsingar. Þetta hefur gefið mér
vissa stöðu. Þegar ég segi eitthvað er það tekið
trúanlegt. Ég hef aldrei ákært saklaust fólk, ég
veit hvað það er að gera glæpamann úr saklaus-
um manni. Það er einsog að drepa. Það er hægt
að drepa líkamlega, en það er líka hægt að
drepa andlega."
REFSINGIN ALDREI NEMA
TÁKNRÆN
í Los Angeles í Kaliforníu er önnur skrifstofa
og stærri sem einnig ber nafn Simons Wiesen-
thals. Hún komst í sviðsljósið í fyrra þegar upp
kom ágreiningur milli Wiesenthals og hennar
um mál Kurt Waldheims, þáverandi frambjóð-
anda til embættis forseta Áusturríkis. Síðan þá
hefur mörgum reynst torvelt að átta sig á sam-
bandi þessara tveggja stofnana. Wiesenthal seg-
ir að hann stjórni ekki skrifstofunni í Los Angel-
es, en hann hafi hinsvegar ljáð henni nafn sitt.
„Ég legg þeim til gott orð og auglýsingu, en eins-
og þú veist er þetta bandarískur sjúkdómur —
að vera eilíflega að auglýsa eitthvað." Samt fer
auðvitað ekki hjá því að náið samstarf sé á milli
skrifstofu Wiesenthals í Vínarborg og þeirrar
sem ber nafn hans í Los Angeles. Það er reynt að
komast hjá því í lengstu lög að verkefnin skerist,
að stofnanirnar tvær séu að vinna í sömu málun-
um á sama tíma.
Wiesenthal nefnir sem dæmi að stofnanirnar
tvær hafi verið i nánu sambandi ekki alls fyrir
löngu, þegar Rauði krossinn gerði opinberan
lista yfir útflytjendur frá Eystrasaltslöndunum.
Á honum voru yfir 30 þúsund nöfn. í samein-
ingu tókst stofnununum að þrengja hópinn þar til
að endingu var eftir flokkur manna sem hugsan-
lega hafði verið viðriðinn stríðsglæpi: 17 í Bret-
landi, 23 í Svíþjóð, 40 í Ástralíu og 60 nöfn í Vest-
ur-Þýskalandi. „Það er ekki lítið verk að fara í
gegnum lista með 30 þúsund nöfnum til að finna
nokkra tugi,“ áréttar Wiesenthal.
En hann vill gera lítið úr þeim ágreiningi sem
varð milli hans og skrifstofunnar í Los Angeles
útaf Waldheim: „Það sem skiptir höfuðmáli er
að einhver skuli aðhafast," segir hann. „Glæp-
irnir sem framdir voru eru svo hrikalegir að fyrir
þá er ekki hægt að refsa. Það er hægt að draga
fyrir dóm þá sem eru sekir um dauða þúsund
manna. En þúsund — það er ekki nema mið-
lungsglæpamaður. Dómurinn sem er felldur yfir
honum getur ekki verið annað en táknrænn.
Enda þótt hann hljóði uppá tuttugu ár eða lífs-
tíð, þá hefur það ekki nema táknrænt gildi. Hver
einstaklingur sem týndi lífi, hver saklaus maður,
á kröfu á sérstöku réttarhaldi í sínu máli. En það
er ekki hægt að hafa þúsund réttarhöld yfir ein-
um og sama manninum. Þessvegna er sæst á eitt
sameiginlegt réttarhald. Það er kveðinn upp
dómur, kannski tíu ár. Þúsund fórnarlömb — tíu
ár. Það þýðir einn hundraðasti úr ári fyrir hvert
fórnarlamb. En við höfum líka mátt horfa uppá
málaferli þar sem niðurstaðan var ein og hálf
mínúta fyrir hvert fórnarlamb. Maður nokkur
sem hafði með höndum að flytja 1,7 milljónir til
Auschwitz — sá fékk sex ár. En sú staðreynd að
við erum ófær um að refsa fyrir glæpi gærdags-
ins á ekki að koma þessu fólki til góða — og ekki
heldur morðingjum morgundagsins."
EKKI KVALALOSTI
— Nú heyrist endrum og eins sú mótbára aö
þetta sé gamalt fólk og úr sér gengið, það sé
beinlínis ómannúðlegt að elta það uppi?
„Ég veit að það fólk sem við erum að leita
uppi er gamalt og í mörgum tilvikum farið að
heilsu. Það er vita áhrifalaust. Það óskar ekki
eftir öðru en að fá að deyja í friði. En sá sem tók
þátt í þjóðarmorði á saklausu fólki á engan rétt
á að fá að deyja í friði. Þetta eru skilaboð okkar
til morðingja morgundagsins, þeirra sem eftilvill
eru að líta dagsins ljós einmitt á þessu augna-
bliki. Ef við fyrirgefum þetta þjóðarmorð, þá
opnum við dyrnar uppá gátt fyrir hið næsta. Ef
okkur tekst ekki að koma þessum skilaboðum
áleiðis, þá hafa allar þessar milljónir týnt lífinu
til einskis. Þetta er sú vörn sem við getum veitt
börnum okkar og barnabörnum. Og þetta er
ekki einungis séð frá bæjardyrum gyðings,
vegna þess að það sem kom fyrir gyðinga gæti
komið fyrir í hvaða landi sem er og fyrir hvaða
þjóð sem er. En nú, fjörutíu árum síðar, segir
fólk: En þessir menn eru gamlir og lasnir. Það
skilur ekki hvað er í húfi. Svíar segjast ekki geta
framselt glæpamenn eftir þrjátíu og fimm ára
búsetu þar í landi. Af þessum tuttugu mönnum
sem ég nefndi eru líklega þrír enn á lífi. En Svíar
bera það fyrir sig að þeir geti ekkert aðhafst. En
þetta fólk getur ekki hlaupist undan ábyrgð. Sé
engin önnur leið fær reynum við að eyðileggja
orðstír þess og nafn. Nágrannar þess eiga að
fá að vita hverjir grannarnir eru. Þetta er ekki
kvalalosti — þetta er okkar eina úrræði til að
vernda börnin okkar, barnabörnin og börnin
þeirra. Ég trúi því að sagan geti endurtekið sig
og þá getur mitt fordæmi líka endurtekið sig.“
— Örlar ekki á eftirsjáyfir að hafa tekið þenn-
an kost í lífinu?
„Ég hef ekki horfið aftur að fyrra starfi mínu.
Fyrir 41 ári var ég arkitekt með bjartar framtíð-
arvonir. En eftir harmleikinn gat ég ekki byggt
hús. Ég var barnslega einfaldur og hélt að hægt
væri að endurreisa réttlætið í heiminum á örfá-
um árum. En það er ekki svo einfalt að hætta
þegar maður hefur færst slíkt verkefni í fang,
ekki síst þegar maður veit að skrifstofa manns er
sú eina sinnar tegundar í heiminum. Þá er ein-
faldlega ekki hægt að loka. Ég var ennþá í flótta-
mannabúðum þegar ég hóf þetta starf. Ég átti
enga peninga. Ég skrifaði greinar í blöð til að
eiga fyrir frímerkjum og símreikningum. Um
síðir tókst mér að telja gamlan fjölskylduvin í
Sviss á að leggja fram fimmtíu dollara á mánuði.
Það hrökk fyrir símanum og frímerkjunum. En
ég gat sótt ómældan siðferðisstyrk í allt það sem
á undan var gengið. Nú er ég 78 ára gamall og
ég held áfram eins lengi og ég hef líkamlegt þrek
til.“
— Það eru býsna margir sem hafa horn í síðu
þinni. Hefur þetta ekki verið býsna háskalegt
starf?
„Þú getur ekki ímyndað þér hversu oft líf mitt
var í hættu. Þú sérð að það situr vopnaður lög-
reglumaður hérna fyrir utan. Það er líka lög-
regluvörður heima hjá mér. Fyrir þremur árum
var komið fyrir sprengju í húsinu mínu. Við fá-
um iðulega hótunarbréf, oft þetta tvö—þrjú í