Helgarpósturinn - 03.12.1987, Blaðsíða 23

EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON MYND: JIM SMART
Fyrsta íslenska skáldsagan
Þorsteinn Antonsson ogMaría Þorsteinsdóttir hafa búiö til prentunar bók
Eiríks Laxdal, sögu Ólafs Þórhallasonar
Nú nýverid kom úl hjá bókafor-
laginu Þjódsögu Ólafs saga Þór-
hallasonar eftir Eirík Laxdal. Saga
þessi var skrifuð einhvern tíma um
aldamótin 1800 og er því vœntan-
lega fyrsta íslenska skáldsagan ef
tekid er mið af þeim skilningi sem
fólk almennt hefur á orðinu skáld-
saga. Það eru þau hjónin María
Anna Þorsteinsdóttir og Þorsteinn
Antonsson sem búið hafa bókina til
prentunar, en þetta er það fyrsta
sem gefið er út eftir Eirík, sem var
nokkuð afkastamikill rithöfundur á
sinni tíð. Frumrit sögunnar er enn til
svo og eftirrit sem skrifað var upp í
bitum síðar. HP bað þau Maríu og
Þorstein að segja frá bókinni og höf-
undi hennar.
„Eiríkur var fæddur árið 1743 og
kenndi sig við Laxárdai í Skagafirði.
Hann var prestssonur og fór til
náms við Hólaskóla og hefur senni-
lega alist upp í meiri menntaanda
en gekk og gerðist á þessum tíma.
Eiríkur var alla tíð, eftir því sem
heimildir herma, upp á kant við
samfélagið og samtímaheimildir líta
á hann sem fremur hæpinn karakt-
er. Það eru t.d. varðveittar nokkrar
ljótar níðvísur um hann. Hann hefur
verið maður sem stóð fast á sinni
meiningu og sló ekki af þó aðrir
væru á öndverðum meiði. Hann var
uppi á þeim tíma þegar bókstaflega
allt var bannað, m.a. lauslæti, en
sjálfur átti hann tvö lausaleiksbörn,
annað þeirra með dóttur biskups.
Hann hefur hins vegar verið mjög
lesinn og gífurlega minnugur, enda
þurftu þess tíma menn miklu meira
að treysta á minnið heldur en nú-
tímamaðurinn. Eftir að hafa lokið
námi við Hólaskóla fór hann til há-
skólanáms í Kaupmannahöfn, en
þar sinnaðist honum við garðpró-
fast og missti þess vegna styrkinn
sinn. Af þeim sökum varð hann að
hætta námi og fór þá í danska sjó-
herinn. Þaðan komst hins vegar
enginn aftur ef hann einu sinni var
kominn inn. Sögur herma að Henrí-
etta prinsessa Dana hafi losað hann
úr sjóhernum og hún er staðfest.
Eftir það kemur Eiríkur heim aftur,
þótti þá frekar sóðalegur, lúsugur og
skítugur eftir slark í Höfn. Hann
settist að öllum líkindum við skriftir
en stundaði jafnframt sjómennsku.
Hann fór ekki að búa fyrr en undir
aldamótin 1800 og líklegast hefur
hann skrifað sögu Ólafs Þórhalla-
sonar meðan á því hokri stóð. Hann
gifti sig ennfremur á þessum árum
en þegar þau hjónin flosnuðu upp úr
búskapnum fór konan á hreppinn
en hann fór á flakk. Það var þó
kannski ekki verra en að búa á þess-
um árum, enda eimdi mjög eftir af
hörmungum móðuharðindanna í
landinu. Hann lést síðan 1816.“
— Hann hefur þá skrifað meira en
þessa sögu.
„Já, það er varðveittur í eftirriti
gríðarstór sagnabálkur sem heitir
Olandssaga. Það sem hefur varð-
veist er um 500 síður, en það eru
reyndar ekki nema tveir þriðju hlut-
ar upprunalegrar lengdar. Sá bálkur
er eins konar undirbúningur að
skáldsögunni sem hér er til um-
ræðu. Það hafa líka varðveist eftir
hann rímnabálkar og nokkur kvæði
auk ljóðabréfs sem er upp á 60 síður
eða svo.“
— Hvað getið þið sagt mér um
Ólafs sögu Þórhallasonar, er þarna
komin fyrsta íslenska skáldsagan?
„Það er náttúrulega ekki okkar
að fella neinn dóm um það. Hins
vegar, þegar tekið er mið af hinum
almenna skilningi á orðinu skáld-
saga, þá verður það að teljast lík-
legt. Sú sem hingað til hefur verið
talin fyrst, Piltur og stúlka Jóns
Thoroddsen, kom ekki út fyrr en
um miðja 19du öldina. En þetta er
vissulega ekki þjóðsaga, riddara-
saga eða annað sem þekkt er, þess
vegna má telja að þarna sé fyrsta ís-
lenska skáldsagan komin. Það er
einnig gaman að geta þess að bygg-
ing sögunnar minnir um margt á
skáldsögu tuttugustu aldarinnar.
Hún stendur að minnsta kosti nær
henni en þeirri nítjándu og raunar
minnir hún einnig á margt af því
sem er að gerast í nútímabókmennt-
um okkar þar sem höfundar nota
sér þjóðsögur í sífellt ríkari mæli.“
— Þannig að þessi saga sækir
efnivið í þjóðsögur.
„Já, efnið erþangað sótt. Bókin er
þroskasaga Ólafs Þórhallasonar,
hefst þegar hann er fimmtán ára og
nær fram á miðjan aldur. Hún gerist
að hluta meðal álfa og það er mjög
merkilegt hvernig Eiríkur lýsir sam-
félagi álfanna, en það gerir hann
mjög skilmerkilega. Hann lýsir
menningu þeirra, uppruna, þjóð-
skipulagi og líka útliti mjög ná-
kvæmlega út frá líffræðilegum for-
sendum. Alfarnir eru i bókinni full-
trúar vísindanna og framfaranna,
lærdómsins, — þeir búa í jörðinni,
þekkja eðli hlutanna og trúa á guð.
Sagan er skrifuð á upplýsingaröld-
inni svokölluðu og álfarnir eru sem-
sagt fulltrúar þeirrar upplýsingar.
Kirkjan í mannheimum er hins veg-
ar fulltrúi skefjalausrar auðhyggju
og afturhaldssemi. Þess má geta að
biskupinn á Hólum kemur við sögu
og Eiríkur gerir óspart grín að hon-
um á mjög skemmtilegan hátt, án
þess að vera með neinar predikanir
eða umvandanir eins og títt var á
þessum tíma. Það er eiginlega alveg
stórkostlegt hvernig hann blandar
saman miðaldahugsunarhætti og
svo upplýsingunni, tekur það besta
úr hvoru tveggja og gefur álfunum.
Annað sem nefna mætti eru kven-
réttindi meðal álfanna, Eiríkur
gengur greinilega út frá hugmynd-
um um hina sterku álfkonu, því þær
eru algjörlega jafnar sínum körlum.
Þetta á bæði við innan dómkerfis
álfanna og það sem varðar tilfinn-
ingamál og kynferðismál. Manni
dettur jafnvel í hug vísindaskáld-
saga þegar hugað er að lýsingu hans
á álfum og öllu sem þeim tengist."
— Og sagan segir þá frá samskipt-
um Ólafs við álfana.
„Já, meðal annars, hann fræðist
af þeim en lendir líka í miklum ör-
lagavef og síðar fyrir rétti hjá þeim.
Það eru margir þræðir í bókinni og
sagan byggist á því hvernig úr þeim
rætist.
Staðreyndin er sú að þessi álfalýsing
á sér ekki neina hliðstæðu í íslensk-
um bókmenntum. Reyndar má
segja það sama um málið á bókinni,
en hún er skrifuð á mjög læsilegan
hátt, skýr og einföld.
Kanselístíllinn, sem þá var í háveg-
um hafður, fær ekki inni hjá honum
nema þegar það á við, þ.e.a.s þegar
dómarar eða aðrir menn slikir taka
til máls. Enda hefur Eiríkur verið
kallaður mestur stílisti sinnar aldar
af fræðimönnum sem eitthvað hafa
fengist við texta hans.“
— Það virðist sem þessi álfaheim-
ur sé einhvers konar draumsýn um
betri heim.
„Já, það mætti alveg kalla hann
það. Hins vegar efumst við um að
Eiríkur hafi ætlað sér að hafa áhrif
á samfélagið sem hann lifir í með
bókinni. Frekar virðist hann vera að
búa sér til heim fyrir vitsmuni sína.
Metnaður hans er fyrst og fremst
bókmenntalegur og hann leggur
mikið upp úr byggingu sögunnar."
— Hefur hann þá sótt efnivið að
einhverju leyti í eigin ævi?
„Já, við teljum að svo sé, að hann
geri að einhverju leyti upp ævin-
týralegt lífshlaup sitt í bókinni. Það
er margt sem til þess bendir ekki
síst lýsingar hans á álfheimum sem
eru örugglega sóttar til ferðalaga
hans um allan heim með danska sjó-
hernum."
— Hvað var það sem fékk ykkur
til að búa bókina til útgáfu?
„1 upphafi var það bara áhugi á að
lesa hana en þegar við höfðum
komist í gegnum hana sáum við að
hún myndi eiga erindi við fleiri en
okkur. Þess vegna ákváðum við að
ráðast í að gera þetta.
Fyrst réðumst við á eftirritið en síð-
ar á frumritið og bárum saman, svo
að segja frá staf til stafs. Þetta á að
vera stafrétt útgáfa."
Eftir því sem sagan segir reyndi
Jón Árnason, þjóðsagnasafnarinn
mikli, mikið til að komast í tæri við
sögu þessa, en sagt er að Eiríkur
hafi flakkað um sveitir landsins með
hana í skjóðu og iesið upp þar sem
hann drap niður fæti á ferðum sín-
um. Hending réð því að frumritið
varðveittist og vegna nútímatækni
tókst loksins að koma því á prent.
Auk þess að búa sjálfa söguna til
prentunar hafa þau Þorsteinn og
María ritað eftirmála og skýringar
þar sem gerð er grein fyrir flóknum
söguþræði m.a. Þess utan hafa þau
einnig skrifað ritgerð um Eirík Lax-
dal, höfund þess sem verður að telj-
ast fyrsta íslenska skáldsagan, bók
sem margir höfðu haft spurnir af en
afar fáir komist í tæri við þau tæpu
tvö hundruð ár sem liðin eru frá þvi
hún var skrifuð.
HELGARPÓSTURINN 23