Helgarpósturinn - 17.12.1987, Blaðsíða 45

's.
U
| útíminn er stundum lengi á
leiðinni. í síðasta hefti Vestur-
lands, blaðs vestfirskra sjálfstæðis-
manna, er að finna bréf frá tveimur
ísfirðingum í London, sem skroppið
höfðu á skrifstofu Flugleiða þar í
borg. „Niðurlæging fyrir Vestfirð-
inga“ heitir greinin, enda fundu þeir
á skrifstofunni 20 ára gamlan kynn-
ingarbækling, sem kynna átti út-
lendingum hvernig lífið væri fyrir
vestan. Á myndum í bæklingnum
mátti meðal annars sjá horfnar
bæjarbryggjur, hálfbyggð frystihús,
auglýsingar frá niðurlögðum fyrir-
tækjum og „Pollinn" mátti sjá
ósnortinn að mestu. Og í London
hefur það sjálfsagt vakið mikla
hrifningu að sjá að Vestfirðingar aka
á vinstri akgrein, sem siðuðum
þjóðum sæmir! Hitt er annað mál að
Innheimta ísafjarðarkaupstaðar
teiur sig hafa ástæðu til að hafa
áhyggjur af framförum og uppbygg-
ingu í bænum og auglýsir að nú
skuli bæjarbúar standa í skilum við
bæjarsjóðinn. Tilgreint er að 700
einstaklingar og fyrirtæki séu í 40
milljóna króna vanskilum við sjóð-
inn...
MÁL OG MENNING
Vín og brennivín
í nútímaíslenzku er orðið vín yf-
irleitt notað um alla áfenga drykki
aðra en öl. Samsvarandi orð í
grannmálunum er hins vegar not-
að í þrengri merkingu, þ.e. um
borðvín (hvítvín, rauðvín, rósavín)
og heit vín (t.d. sjerrí). í fornu máli
hafði orðið vín sömu merkingu og
í grannmálunum, enda þekktu
menn þá ekki brennda drykki. Vín
er allalgengt orð í fornritum, og
menn virðast hafa talið það göfug-
an drykk, því að í Grímnismálum
(19.v.) segir: en við vín eitt/vápn-
göfugr/Oðinn œ lifir. SæE 79 (útg.
Bugges, stafs. samræmd).
Trúlegt er, að víkingar hafi
kynnzt víni á ferðum sínum, en
ólíklegt, að það hafi verið flutt til
íslands, svo að nokkru nemi, fyrr
en eftir kristnitöku. Þá varð það
nauðsynlegt vegna messugerða,
t.d. við altarissgöngu.
Stundum virðist þó hafa gengið
erfiðlega að afla messuvíns. Þetta
má m.a. marka af því, að á dögum
Páls Jónssonar Skálholtsbiskups
(d. 1211) kenndi Jón Grænlend-
ingabiskup mönnum víngerð úr
krækiberjum. Þetta var árið 1203.
Svo segir í Biskupasögum: Jón
biskupgaf mönnum ráð til, hversu
vín skal gjöra af krœkiberjum, ept-
ir því sem Sverrir konungr hafði
honum fyrir sagt. Bs. 1,135. Eftir
þetta tíðkaðist það nokkuð, að
klerkar í Noregi og á íslandi
brugguðu krækiberjavín. En svo
kom babb í bátinn, því að Gregor
páfi IX bannaði þetta harðlega ár-
ið 1237. Nokkrar heimildir eru um
það, að vín væri flutt til landsins á
síðari hluta 13. aldar, en síðar varð
um tíma vínlaust í landinu. Ógern-
ingur er að rekja vínsögu íslands
lengra í þessum pistli.
Upphaflega er listin að brugga
vín tengd tilteknum vínviði, sem á
latínu nefnist vitis vinifera, þ.e. vín-
bær vínviður. Enginn veit ná-
kvæmlega, hvar vín var fyrst
bruggað. Sumir telja, að það hafi
verið sunnan Svartahafs, þ.e. í
Litlu-Asíu, á landsvæði, sem
nefndist Pontos. Aðrir hyggja vín-
bruggun eiga uppruna sinn sunn-
an Kaspíahafs, þ.e. í því landi, sem
nú nefnist íran.
Látum þessar glepsur nægja um
sögu vínsins og víkjum að sjálfu
orðinu vín. Það er samgermanskt
orð, sem bæði var notað í fornger-
mönskum málum og er einnig
notað í nútímamálum germönsk-
um, sbr. t.d. í norrænum málum
vin, ensku wine og þýzku Wein.
Orðið er þó áreiðanlega tökuorð
úr rómverskum málum, sbr. latínu
vinum. Orðsifjafræðingar eru ekki
sammála um endanlegan uppruna
orðsins. Margir telja, að það sé
skylt latínu vitis „vínviður" og þá
einnig íslenzka orðinu víðir. Sam-
kvæmt því hefir orðið þá í fyrstu
táknað vínviðinn, en merking
þess síðar færzt yfir á afurð berj-
anna. Aðrir halda því fram, að orð-
ið eigi uppruna sinn í pontísku, en
hún var Ásíumál, sem talað var í
Pontos og litlar leifar eru til af. En
í grannmálinu georgísku kemur
fyrir gwino, og er það talið vera úr
pontísku. Frá Litlu-Asíu hefði orð-
ið síðan átt að berast til Rómverja
og þaðan til annarra Evrópuþjóða.
Enga afstöðu tek ég til þessara
mismunandi kenninga.
En víkjum nú frá víni að brenni-
víni. Það var upprunalega gert
með þeim hætti, að vín var eimað.
Talið er að þessi list hafi veri fund-
in upp um 1100. Sennilega hefir
þetta gerzt í einhverri af rann-
sóknarstofum Salerno-skólans á
Ítalíu, en hann er talinn elzti
læknaskóli í heimi og var lengi og
víða frægur. Þessi vinnubrögð, að
eima vín, eiga rætur í svo kallaðri
„gullgerðarlist" (alkemi), sem
stunduð var á miðöldum. Maður
að nafni Salernus (d. 1165) notaði
fyrstur nafnið aqua ardens um af-
urðina af þessari eimingu, þ.e.
brennivínið, en aqua ardens
merkir orðrétt „brennandi vatn“.
Frá þessari nafngift er runnið nafn
eimaðs víns og raunar einnig ann-
arra áfengra drykkja, sem fram-
leiddir eru með eimingu. Að þessu
verður vikið síðar. Fyrsta brenni-
vínið, sem framleitt var með eim-
ingu, var gert með ófullkomnum
tækjum. En talið er, að sá, sem
fyrstur bjó til nýtilegt tæki til vín-
eimingar, hafi verið „gullgerðar-
maðurinn" Arnaud de Villeneuve
(1238—1314). Hann var fæddur á
Spáni, en bjó í Frakklandi.
Brennivín var fyrst notað sem
lyf. Það mun hafa borizt til Norð-
urlanda á 15. öld. Fyrsti íslending-
urinn, sem ég veit til, að hafi átt
brennivín, var Gissur Einarsson
biskup, en hann var mikill nýj-
ungamaður, var einn af fyrstu
spilamönnum landsins og boðaði
Lútherstrú. í minnisgreinum Giss-
urar frá 1539 segir: Lofaði hann að
œtla mér áttung brenn(u)víns, 3
haka og 2 hálfhaka. ísl. forn-
bréfas. X,487 (stafs. samræmd).
Ekki veit ég, hve mikið magn
þetta er, en Blöndal telur, að átt-
ungur sé 17 pottar. Orðið haki er
mér ókunnugt sem mælieining
nema á þessum stað. Ég hefi að
vísu grun um, hvernig það er til
komið, en sleppi getgátum hér.
Við lát Gissurar 1548 átti hann
hálfan brennivínsáttung í vínkjall-
ara (ísl. fornbréfas. XI,617). Látum
þetta nægja um sögu brennivíns-
ins á íslandi.
Greinilegt er, að aqua ardens í
miðaldalatínu liggur til grundvall-
ar þeim orðum, sem notuð eru í
germönskum málum um eimað
vín og raunar fleiri eimaða áfenga
drykki. Talið er, að norræna orðið,
sem samsvarar íslenzku brenni-
vín, t.d. dönsku brœndevin og
sænsku bránnvin, sé fengið úr
miðlágþýzku bernevin, sbr. einnig
þýzku Branntwein. Þess ber þó að
geta, að í miðháþýzku kemur fyrir
gebranter wín, en það orðasam-
band varð við samvöxt brante-
wein, sbr. einnig miðlágþýzku
brandewín. Enska orðið brandy,
sem enn hefir aðallega merking-
una „eimað vín“, er orðið til úr
brand(e)wine, sem varð brandy
wine og síðan við liðfall brandy.
Félagsheimilið Hraunvangi, Hafnarfirði
Blómabúðin Dögg, Bæjarhraun 26, Hafnarfirði
OPNUNARTÍMI:
Mánudaga-föstudaga kl. 14-22
Us Laugardaga og sunnudaga kl. 10-22
^ STYRKIÐ SKÁTA í STARFI
JÓLATRÉSALA®
HJÁLPARSVEITAR SKÁTA í REYKJAVÍK OG HAFNARFIRÐI
SÖLUSTAÐIR:
Snorrabraut 60, Reykjavík (Skátahúsið)
HELGARPÓSTURINN 45