Helgarpósturinn - 07.01.1988, Side 34

Jólaleikritin
Séríslenskur losti
Tilbury
Sjónvarpskvikmynd
Leikstjórn, klipping, handrit: Viöar
Víkingsson.
Byggt á samnefndri smásögu
Þórarins Eldjárns.
Leikmynd: Gunnar Baldursson.
Tónlist: Stefán S. Stefánsson.
Dansar: Agnes Johansen.
Helstu hlutverk: Kristján Franklín
MagnúSj Helga Bernhard, Karl
Ágúst Ulfsson.
íslensku þjóðsögurnar eru nægta-
brunnur sem kvikmyndagerðar-
[menn hafa hingað til veigrað sér við
að bergja af. Þrátt fyrir þá staðreynd
að heimtilbúnir drýsildjöflar og
tískuvofur frá Beverlyhæðum fylli
kvikmyndahús og vídeóieigur, þá
hefur lítið verið aðhafst í því hér á
mörnum að dusta rykið af okkar
hreinræktuðu forynjum. Viðar Vík-
ingsson ætlar sér greinilega að bæta
úr þeirri skammsýni í kvikmynd
sinni Tilbury, sem RUV frumsýndi á
mánudagskvöld. Kvikmyndin er
byggð á sögu Þórarins Eldjárns sem
birtist í smásagnasafni hans, Of-
sögum sagt, fyrir nokkrum árum.
Þar segir af sveitapiltinum Auðni
Runólfssyni og prestsdótturinni
Guðrúnu Innness frá Ýsufirði vestra.
Þau fara suður á mölina árið 1940
og lenda í Bretavinnunni hvort með
sínum hætti. Auðun steypir undir-
stöður undir hermannabragga, en
Guðrún leggst með Tilbury ofursta í
breska hernum. Saga Þórarins er að
því leyti frábrugðin öðrum og hefð-
bundnum sögum af „ástandinu", að
hann fléttar inn í hana þjóðsagnar-
minninu um tilberana. Söguþráður-
inn er þannig eins og flókið reikn-
ingsdæmi sem vex sögupersónunni
í augum. Líkindin eru þegar í stað
innbyrt sem sannindi; Tilbury verð-
ur tilberi og hið ósennilega verður
smátt og smátt að forsendu. Áhorf-
anda eða lesanda er hins vegar látið
eftir að dæma um hvort frásögnin sé
hreinir hugarórar manns sem hafi
skaddast á geði af því að horfa á eft-
ir elskunni sinni í ástandið, eða
hvort hér hafi verið um raunveru-
legan tilbera að ræða. Karl Ágúst
Úlfsson sýndi glæsileg tilþrif í hlut-
verki tilberans Tilbury. Þó svo að
hann hafi ekki litið út eins og „upp-
blásinn belgur með munn á báðum
endum" eins og tilberum er lýst í
þjóðsögunni, þá var upplitið á hon-
um æði forneskjulegt. Að tilbera sið
saug Karl Ágúst annarra manna kýr
og veltist síðan heim til Helgu Bern-
hard með fullan belg og kallaði upp:
„Fullur beli mamma!" Hún svaraði
um hæh „Láttu lossa sonur!" og þá
sá Karl Ágúst sér ekki annað fært en
að selja upp allri mjólkinni. Það
atriði er einna eftirminnilegast í
myndinni og myndmálið er þar í ætt
við þýskan expressjónisma þriðja
áratugarins; Skáp Dr. Caligari eða
Nosferatu. Ögn einbeittari og
dramatískari lýsing hefði gert þetta
atriði í íbúð Guðrúnar að ógleyman-
legu augnakonfekti. Þó súkkulaðið
hafi verið til staðar þá vantaði eitt-
hvað uppá að þessi hápunktur
verksins rynni ljúflega niður. Kvik-
myndataka og lýsing, sem annars
eru hárbeittar og yfirvegaðar í
myndinni, missa þarna marks þegar
mest ríður á. Takan er dauð og flöt
þegar átök smáatr iðanna eru í mest-
um hávegi. Lokaatriðið í hlöðunni er
hinsvegar sérlega vel útfært. Þar
leika rólurnar undir í hinum óræða
endi þegar Auðun hverfur í heyið
(eða undir torfu?). Kristján Franklín
Magnús nær vel aulasvip sveita-
mannsins semog borðsiðum. En
jafnvel þótt hlutverk Auðuns sé að-
alhlutverk, þá er það .langt í frá það
átakamesta. Hlutverk Guðrúnar
virðist t.a.m. búa yfir meiri mögu-
leikum í túlkun. Helga Bernhard er
lævís og hrokafull, en inn á milli,
34 HELGARPÓSTURINN
eins og t.d. í kirkjugarðinum, virtist
leikur hennar detta niður í stagl.
Fyrir utan hlutverk Tilburys sjálfs
eru önnur hlutverk fremur smá. Þó
má e.t.v. geta Magnúsar Bjarnfreðs-
sonar sem tekur sig mjög vel út í
hlutverki hershöfðingja undir lok
myndarinnar. Leikmynd Gunnars
Baldurssonar er sérstaklega
skemmtilega útfærð. Minnisstætt er
atriðið þegar Auðun eltir Guðrúnu í
gegnum braggahverfi og beint inn í
kirkjugarð. Það er þó líklega gervi
Tilburys tilbera sem veldur hvað
mestum vangaveltum hvað leik-
myndina varðar. Það hefði að
ósekju mátt leggja meira í förðun til-
berans. Undirritaðursá t.d. ekki bet-
ur en að farðinn væri að flagna af
Karli Ágústi þegar hann kom uppúr
kafinu í heita pottinum og spjó á
sveitapiltinn. Nefið var e.t.v. of ýkt.
Það sómdi sér samt vel á Magnúsi
Bjarnfreðssyni. Tónlist og dans spila
drjúgan þátt í myndinni. Stefán S.
Stefánsson samdi sérstaklega big-
bandlög fyrir myndina og Agnes
Johansen stjórnaði eftirminnilegu
dansatriði þegar tilberinn afhjúpar
sig á dansgólfinu.
Tilbury er saga um frumþarfir;
hungur og losti eru ráðandi öfl í
samskiptum manna. Þannig má út-
leggja flestar ef ekki allar þjóðsögur.
Viðar Víkingsson hefur áður farið
svipaða leið í því að steypa saman
þjóðsögu og nútíma á hvíta tjaldinu.
Fyrir nokkrum árum lét hann t.d.
Garúnu þeysa með djáknanum á
Myrká á mótorfák um götur Parísar-
borgar. Á svipaðan hátt er Tilbury
áminning um forneskjuna sem bíð-
ur rétt handan við hornið. Við erum
þrátt fyrir allt ekki komin langan
veg frá miðaldamyrkrinu og það er
sama hvernig við reynum að hylma
yfir hungrið og lostann; þessar
frumþarfir eru samt sem áður okkar
ær og kýr enn í dag. Tilbury minnir
okkur á það og undirritaður er
þeirrar skoðunar að kvikmyndin sú
arna sé með þeim eftirminnilegustu
sem hér hafa verið gerðar í seinni
tíð.
Ólafur Engilbertsson
Töfrandi leikhús
Þjóöleikhúsiö
Vesalingarnir.
Les Misérables (Vesalingarnir)
hafa þegar slegið í gegn í París,
London, New York, Tókýó, Tei Aviv
og Sidney. Verk sem getur gert það
víðar um heim hlýtur að gera það
sama hér á íslandi, eða hvað?
Ekki það að Frakkarnir og Bret-
arnir treysti okkur ekki. Vitaskuld
ekki! En samt, til þess að vera alveg
viss, vegna þess að þetta er verk
sem verður að takast, verða öll leik-
hús sem ætla að sýna Vesalingana
að fara nákvæmlega eftir þeim regl-
um sem um þessa uppsetningu
gilda. Þetta er stykki sem á hvílir
höfundarréttur.
Þannig að það er varla hægt að
segja mikið um leikmyndina, vegna
þess að hún er næstum því ná-
kvæmlega eins og erlendis. Sömu-
leiðis búningarnir, vegna þess að
þeir eru alveg eins og í London,
París og New York, o.s.frv. Það er
innfluttur pakki með engum vara-
hlutum.
En þrátt fyrir þessar fáranlegu for-
sendur hefur Benedikt Árnasyni
tekist að gera skemmtilega, nánast
töfrandi sýningu. Hvað sem sumir
segja er söngurinn virkilega góður.
Egill Ólafsson er mest áberandi.
Ekki einasta syngur hann frábær-
lega vel heldur tekst honum einnig
öðrum betur að samræma sönginn
leikrænni tjáningu án þess að fara
nokkurn tíma yfir strikið. Jóhann
Sigurðarson, Sigrún Waage, Sverrir
Guðjónsson og Aðalsteinn Bergdal
og fleiri syngja kröftuglega, hinir
virðast stundum máttlausir við hlið
þeirra. En það er ekki ísienska óper-
an sem flytur verkið, heldur Þjóð-
leikhúsið. Eða þannig...
Sumum finnst sýningin býsna
skemmtileg en einum of hávær á
köflum. Það gæti skrifast á reikning
hljóðmanna. I annan stað eru sumir
þessara leikara með svo magnaða
rödd, að aðrir sem hafa ekki eins
mikla rödd verða að syngja hærra
eða það heyrist ekki til þeirra. Fyrir
mitt leyti er sýningin ekki of hávær
þó það myndi ekki skaða neitt ef
Aðalsteinn lækkaði örlítið í sér.
Önnur athugasemd sem ég hef
heyrt varðar tónlistina sjálfa. Hún
er, segja sumir, ekki nógu melódísk.
Við fyrstu hlustun eru sum laganna
ef til vill frekar flöt, en vinna á því
oftar sem á þau er hlýtt. Að mestu
leyti eru þau einhvers konar bland
af frönskum andblæ sem og skosk-
um þjóðlögum. Inn á milli koma
gamalkunn stef sem rekja ættir
sínar til Jesus Christ Superstar og
annarra vinsælla poppópera. Eitt
lagið (Regn) minnti mig sterklega á
Mr. Tambourine Man eftir Bob
Dylan. Tónlistin klingir þannig
kunnuglega í eyrum, en er samt
ekki leiðinleg.
Þó að á frumsýningunni hafi
menn staðið upp og klappað lengi
var jafnskemmtilegt á æfingu fyrir
tveimur vikum, þar sem voru mjög
fáir aðrir en leikararnir og leikstjór-
inn. Þetta er sýning sem á eftir að
slá í gegn, og ef það eru nokkur
atriði sem þarf að laga, þá gerist það
örugglega með tímanum. Það er
gjörsamlega óþarfi að lesa bókina
Les Misérables eða þessi fallegu orð
í leikskránni, vegna þess að það er
söngurinn en ekki heimspeki Vict-
ors Hugo sem hér er um að ræða.
Og samanburður við risana Mozart
og Verdi er með öllu óþarfur. Verkið
Vesalingarnir er rómantískur söng-
leikur sem þykist ekki vera neitt
annað en rómantískur söngleikur.
Gleymið ykkur í Þjóðleikhúsinu!
Martin Regal
Rugl eöa ekki
rugl
Hinn 30. desember frumsýndi LR
gamanleikritið Algjört rugl eftir
Christopher Durang og er þetta
fyrsta leikrit hans sem sýnt er á ís-
landi. Eins og flestir farsar fjallar
þetta verk aðallega um kynlíf. En í
stað þess að fara úr einu svefnher-
bergi í annað fara aðalpersónurnar
í þessu leikriti inn og úr stofum sál-
fræðinga. Sumt af þessu er bráð-
fyndið, annað ekki og myndi sóma
sér vel í Muppet Show — klisjur úr
bandarískum húmor sem hægt er
að heyra orðrétt í gegnum íslensku
þýðinguna.
Ef til vill er eitthvað í þýðingunni
sem truflar. Hún er góð og rennur
vel en samt hefur Birgir Sigurðsson
stundum ákveðið að þýða eitthvað
sem er sérbandarískt yfir á islensku,
t.d. er það sennilega LIFE-tímaritið
sem ber íslenska heitið Mannlíf.
Þetta virkar einkennilega vegna
þess að leikritið gerist í Bandaríkj-
unum og Mannlíf ekki enn komið
þangað þegar ég frétti síðast. Ann-
aðhvort á að staðfæra allt eða ekki
neitt. Slík vandamál þurfa þýðendur
alltaf að glíma við og erfitt að marka
sér ákveðna stefnu. Hins vegar er
alltaf hætta á að eitthvað hljómi fár-
ánlega þar sem ekki er til þess ætl-
ast þegar engin stefna er tekin.
Guðrún Gísladóttir stóð sig sér-
staklega vel sem Prudence, líklegast
vegna þess að hún virkaði eins og ís-
lendingur sem týnist í einhverju út-
lensku rugli og fær svo samúð
áhorfendanna. Stundum var þetta
svo sannfærandi hjá henni að ég fór
að ímynda mér annað leikrit byggt
! á íslendingi sem gengi til bandarísks
sálfræðings (ágætur möguleiki á
gríni). Jakob Þór Einarsson var líka
góður sem hinn misskildi hommi,
Bob Lansky, en sýninguna sjálfa
skorti rétta hraðann. Erfitt er að
dæma leik í farsa þar sem allt á að
vera ýkt en hér var því miður allt of
mikið um mismæli og hik sem ekki
átti að vera. Farsi er eina tegund
leikrita sem verður að vera ofleikin
á miklum hraða.
Allan tímann fannst mér þetta
leikrit höfða beint til bandarískra
áhorfenda en ekki íslenskra. Það er
vissulega til fólk hér á landi sem
auglýsir í einkamáladálkum en það
er ekki margt ennþá. Hugmyndin
um einmanaleika er líka allt önnur
en í Bandaríkjunum og sjaldnast til-
efni til gamanmáls hér. Durang er
best þekktur fyrir svartan húmor,
þar sem hann reynir að sýna svört-
ustu hliðar amerískra trúarbragða
og kynlífs, en flest leikrita hans fara
miklu lengra en Algjört rugl í þá átt
og gagnrýna bandarískt samfélag af
miklu meiri krafti og ákveðni. Hér á
jú að vera blanda af græskulausum
húmor og svo þeim þar sem annað
og meira býr undir. Það er samt lítið
af því sem kallast grátt gaman og
margt orðið útþvælt, jafnvel þó leik-
ritið sé ekki nema sjö ára gamalt.
Þetta er þó hvorki slæmt leikrit né
slæm sýning. Vonbrigðin felast
miklu fremur í markmiði og tilgangi
uppsetningarinnar hjá þeim sem
ákváðu að setja verkið á svið í upp-
hafi. Það er erfitt að ímynda sér, eins
og hins vegar er tilfellið t.d. með
Vesalingana, að þetta sé það sem
fólkið vill og enn erfiðara að ímynda
sér að leikstjórinn hafi séð eitthvað
stórkostlegt við textann. Léttur farsi
er ágætur sem léttur farsi en háðs-
ádeila verður að rista dýpra.
Martin Regal
Sakleysið og
djöfullinn
danskur
Leikfélag Akureyrar
Piltur og stúlka
Leikgerö Emils Thoroddsen á
skáldsögu Jóns Thoroddsen.
Ég verð að viðurkenna upp á mig
vandræði. Hvernig tekur maður á
verki eins og Pilti og stúlku? Ef að
einhver nútímahöfundur kæmi með
verkið inn á borð til leikhússtjórans
og færi þess á leit við hann að verk-
ið yrði tekið til sýningar yrði hann
vafalítið beðinn að fara heim aftur
og endurskrifa seinni hlutann. Sá
hluti þess er vægast sagt afspyrnu-
slakur frá hendi höfundar leikgerð-
arinnar, Emils Thoroddsen. Það er
hins vegar ekki hægt að endurskrifa
verkið og þess vegna verður bara að
sýna það eins og það er og auðvitað
á það fullan rétt á sér. íslensk sagna-
hefð er ekki löng, hvað þá heldur ís-
lensk leikhúshefð, hvorki leikritun
né leikgerðir af íslenskum skáldsög-
um. Þess vegna verður að taka verk-
ið til sýningar með þeim hnökrum
sem á því eru, enda er það fróðlegt
að sjá hvernig menn hafa hugsað
sér leikrit á íslandi fyrir fimmtíu ár-
um, á hvað höfundur leikgerðarinn-
ar hefur lagt áherslu og hvernig
hann hefur unnið úr efninu.
Það væri að æra óstöðugan að
rekja söguþráð Pilts og stúlku, svo
vel er verkið þekkt með þjóðinni.
Sagan af hinum saklausu sveita-
börnum, Sigríði í Tungu og Indriða á
Hóli, og ástum þeirra sem ekki
ganga upp fyrr en í lokin eftir að
ýmsir vondir menn og konur hafa
reynt að leggja stein í götu þeirra.
Leikgerð Emils gerir frekar lítið úr
þessari sögu en leggur þeim mun
meiri áherslu á aukapersónur skáld-
sögunnar sem eru margar hverjar
hinar skrautlegustu og um leið
skemmtilegar. Um leið leggur Emil
meiri áherslu á þjóðfélagsmynd og
einstök atvik, sem varpa eiga ljósi á
líferni og siðu forfeðra okkar, heldur
en að halda stígandi í atburðarás og
láta söguþráðinn lifa eigin lífi og
halda athygli áhorfenda. Þetta er
kostur að því leyti að það er afar erf-
itt fyrir nútímafólk að setja sig í spor
þeirra Indriða og Sigríðar og sagan
af þeim er í raun ekki mjög spenn-
andi, persónurnar afskaplega lítt
áhugaverðar, einlitar og aumingja-
legar. Enda gengur þetta upp í fyrri
hluta verksins, sem gerist í sveitinni,
vegna þess að þar eru til staðar per-
sónur sem gera verkið skemmtilegt
og áhugavert. Gróa á Leiti, Þor-
steinn matgoggur og Búrfellsfeðg-
arnir Bárður og Guðmundur.
Reyndar má segja að þær séu svo
sterkar að þær lifi sjálfstæðu lífi í
þjóðarvitundinni og séu aðalper-
sónunum langtum sterkari hvað
það varðar. Borgarhluti verksins
gengur hins vegar ekki upp á sömu
forsendum, einfaldlega vegna þess
að þar eru alls ekki til staðar auka-
persónur sem eru nægilega áhuga-
verðar til að bera verkið uppi og
einnig vegna þess að þar eykst
áherslan á sögu þeirra Sigríðar og
Indriða, en sú saga er hreint ekki
efni í eitt né neitt. Sömuleiðis er sú
þjóðfélagsmynd sem dregin er upp
af spilltum danskinum og hlálegum
íslendingum sem draga af þeim
dám langt frá því að vera jafnlifandi
og sveitamenningin. Ekki laust við
að Jón blessaður hafi skotið ögn yfir
markið í predikun sinni um hættuna
af dönskum mönnum. Af þeim sök-
um er manni eiginlega alveg skít-
sama hvort Sigríður leggst með gift-
um dönskum kaupmanni; hann hef-
ur enda varla verið miklu verri kost-
ur en Indriði sem hefði kannski átt
að enda í klaustri. Sigríður og
Indriði taka enda engum breyting-
um innan verksins þrátt fyrir að þau
verði fyrir töluverðu mótlæti og
endi á mölinni. Sökkva samt hreint
ekki til botns í kvölinni.
Borgar Garðarsson, leikstjóri
verksins, hefur gert mjög góða hluti
í sveitakaflanum. Leikur er næstum
allur góður og hópsenur agaðar og
markvissar, t.d. slagsmálasena
þeirra Þorsteins matgoggs og Guð-
mundar á Búrfelli, sem er mjög vel
útfærð. Sömuleiðis er það sérstak-
lega vel útfært þegar Þorsteinn
þessi strýkur skyrið af buxnasetu
Guðmundar og etur. Bráðskemmti-
legar persónulýsingar Jóns Thor-
oddsen skila sér mætavel og það er
auðvitað ekki amalegt að fá stað-
festingu á því að myndin sem maður
hefur gengið með í kollinum af Gróu
á Leiti er mörgum sameiginleg.
Ólyginn sagði mér, segir hún, og allir
hlæja. Sælir, því allt er svo þægilegt
sem er þekkt fyrir. Borgar hefði hins
vegar ekki getað bjargað seinni
hlutanum þó svo hann væri heims-
ins besti leikstjóri.
Þráinn Karlsson fer með hlutverk
Þorsteins matgoggs og gerir það
bráðvel, sömuleiðis er Skúli Gauta-
son góður sem Guðmundur á Búr-
felli og margir fleiri gera góða hluti.
Flestum leikurunum tekst að draga
upp þær týpur sem efni standa til en
vissulega þurfa þeir ekki að takast á
við neitt annað. Það er hins vegar
undarlegur andskoti að setja mann
í hlutverk, sem að stórum parti
byggist á söng, ef sá sami getur alls
ekki sungið, og því er Pétur Eggerz
sem Indriði óheppilega til fundið
leikaraval. Honum sjálfum satt að
segja lítill greiði gerður.
Niðurstaðan er því sú að það er
bráðskemmtilegt í Samkomuhúsi
LA fram að hléi Pilts og stúlku. Eftir
hlé dettur sýningin niður og vegna
þess hve sagan af Sigríði og Indriða
er óspennandi er endirinn einhvern
veginn afskaplega léttvægur. En
svona er verkið og við því ekkert að
gera né við neinn að sakast.
Kristján Kristjánsson