Morgunblaðið - 08.08.1986, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. ÁGÚST 1986
Afmæliskveðja:
Dr. Gunnar Böðvars
son verkfræðingnr
Góðvinur minn dr. Gunnar Böðv-
arsson, fyrrverandi prófessor, er
sjötugur í dag, 8. ágúst. Ég hygg að
á engan sé hallað með því að telja
Gunnar einn af rherkustu félögum
íslenzkrar verkfræðingastéttar og
meðal víðkunnustu forystumanna í
jarðhitafræðum hvarvetna. Atvikin
höguðu því svo að fyrri hluta starfs-
ævinnar, 1947-1964, vann Gunnar
heima á íslandi, en síðari hlutann
var hann prófessor í stærðfræði og
jarðeðlisfræði við Oregon State Uni-
versity, merkan háskóla í Banda-
ríkjunum.
Það fykur fljótt í sporin og er því
við hæfi að rifja upp æfíferil Gunn-
ars í stórum dráttum og drepa á
brautryðjendastörf hans og þýðingu
þeirra hér heima og erlendis.
Gunnar hlaut menntun í stærð-
fræði og öðrum undirstöðugreinum
verkfræðinnar aðallega í Berlín ná-
lægt upphafi síðari heimsstyijaldar-
innar, en bætti síðar við doktorsprófí
í jarðeðlisfræði við California Insti-
tute of Technology í Eandaríkjunum.
Þetta reyndist mjög gagnleg undir-
staða fyrir þau störf sem biðu hans
heima á sviði jarðhitamála.
Snorralaug í Reykholti er líklega
elsta sýnileg virkjun jarðhita á Is-
landi en gegnum aldimar voru heitar
laugar víða í notkun til baða. Það
drógst þó fram á þessa öld að nýta
jarðhitann sem orkulind til híbýlahit-
unar og annarra þarfa. Fregnir um
notkun ítala á jarðgufu til orku-
vinnslu munu hafa borist hingað á
þriðja áratugnum og komið mönnum
eins og Jóni Þorlákssyni forsætisráð-
herra og Steingrími Jónssyni raf-
magnsstjóra til að hugleiða virkjun
og nýtingu jarðhita hérlendis, hug-
myndin um hitaveitu Reykjavíkur
varð til seint á þessum áratug. Til
var í landinu lítill jarðbor, og var
hann reyndur til að bora eftir heitu
vatni við þvottalaugamar. Gaf þetta
það góðan árangur að ráðist var í
byggingu tilrauna hitaveitu til bæjar-
ins sem náði til Landspítalans og
nokkurra annarra húsa um 1930.
Þar með var sýnt að jarðhitaveita
fyrir Reykjavík var tæknilegur
möguleiki.
Tilraunimar sýndu að hægt var
að stórauka vinnslu á heitu vatni
með borunum og leiða vatnið alltanga
leið án þess að það kólnaði verulega.
Þetta var tæknibylting eins og síðar
hefur sannast. Mitt í heimskreppunni
tók Reykjavíkurbær þá djarflegu
ákvörðun að stefna að hitaveitu fyrir
allan bæinn.
■En hvað var grundvöilurinn örugg-
ur hvað snerti sjálfa orkulindina,
jarðhitann? Því gat enginn svarað
með vissu, því þekking á eðli jarð-
hitans var algjörlega í molum, nánast
engin. Augljóslega urðu íslendingar
að he§a sjálfstæðar rannsóknir á
þessum fyrirbærum, því þekkingin
sem skorti var hvergi fáanleg.
Það var mikið heillaspor að Gunn-
ar Böðvarsson var ráðinn til þessa
verks strax að stríðinu loknu 1945,
fyrst hjá Rafmagnseftirliti ríkisins
en skömmu síðar sem yfirverkfræð-
ingur hjá Jarðborunum ríkisins og
jarðhitadeild raforkumálaskrifstof-
unnar (nú Orkustofnunar) frá
1947-1961.
Gunnar gekk rösklega til verks
þótt starfsaðstaða og tækjakostur
væri bágborinn í fyrstu. Hann stjóm-
aði leit og borunum eftir heitu vatni,
gufu og neyzluvatni víðsvegar um
land, en hóf jafnframt skipulegar
vísindalegar rannsóknir jarðhita-
svæða til þess að afla undirstöðu-
þekkingar á eðli þeirra, áætla afl
þeirra og orkuforða, þróa rannsókn-
araðferðir og tækni og öðlast skiln-
ing á uppruna heits vatns og gufu
jarðhitasvæðanna, en um þau mál
voru þá skiptar skoðanir meðai
fræðimanna. Hér var um brautryðj-
andastarf að ræða í flestum efnum.
Þurfti að grípa til margra greina
vísinda sem hjálpartækja, svo sem
jarðfræði, jarðeðlisfræði, jarðefna-
fræði, hydrólógiu, auk verkfræði o.s.
frv., en ekki sízt þurfti að meta hin
fijálslegu og hagrænu vandamál er
tengjast virkjun og nýtingu þessara
orkulinda. Gunnar reyndist fádæma
jafnvígur á öllum þessum sviðum.
Segja má að um þessar mundir
hafi nær algjörlega skort sérhæfðar
tæknilegar bókmenntir um jarðhita-
mál svo og aðferðafræði til að
styðjast við í rannsókn þeirra.
Hengil-rannsóknimar sem Gunnar
skipulagði og stýrði á árunum 1948-
1950 vom einstakar á sinni tíð, en
þar var markvisst beitt tiltækilegri
þekkingu í fyrmefndum fræðigrein-
um, og marka þær því tímamót í
jarðhitarannsóknum á alþjóðlegan
mælikvarða.
Gunnar var þá þegar eins og æ
síðan afkastamikill við að rita fræði-
legar greinar um rannsóknir sínar,
t.d. í tímarit VFÍ, Jökul o.fl. hér
heima og síðar í Qölda sérhæfðra
fagtímarita erlendis, og má í raun-
inni segja að hann hafi lagt fram
verulegan skerf til nýrra alþjóðlegra
fræðibókmennta um jarðhitamál.
Einn af forystumönnum jarðhita-
mála í Nýja-Sjálandi sagði mér að
þegar þeir hófiist handa um þessar
rannsóknir upp úr 1950, hafi þeir
byijað á að leita upplýsinga í fræði-
ritum en fátt nýtilegt fundið, þar til
þeir rákust á grein eftir Gunnar í
TVFÍ um Hengil-rannsóknimar. Eft-
ir að hafa fengið henni snúið á ensku
með nokkurri fyrirhöfn, hafi hún
orðið biblía þeirra fyrsta árið.
a Nú eru jarðhitarit orðin það mik-
il að vöxtum og vaxandi að ærið starf
er að fylgjast með þeim sem skyldi.
Stofnaðir hafa verið 3 jarðhitaskólar
með fyrirgreiðslu frá SÞ á Ítalíu,
Nýja-Sjálandi og síðast hér á ís-
landi, og er sá síðasttaldi almennt
álitinn þar í fremstu röð.
Undir stjóm Gunnars voru margar
nýjungar reyndar og eru sumar
þeirra nú sígildar í leit jarðhita und-
ir yfirborði jarðar, svo sem við-
námsmælingar og áætlun hitastigs
útfrá bættum tækjakosti. Fræðilegar
athuganir hans á varmageymum
(reservoirs) jarðhitasvæðanna og eðli
þeirra í mismunandi jarðfræðilegu
umhverfi hafa stóraukið skilning
manna á þessum fyrirbærum og bent
á aðferðir til að meta afl þeirra og
orkuforða, en þessi fræði liggja til
grundvallar öllum meiriháttar virkj-
unaráformum.
Á Gunnar hlóðust óhjákvæmilega
margvísleg ráðgjafar- og nefndar-
störf bæði hér á landi og erlendis,
m.a. var hann í Hitaveitunefnd
Reykjavíkur frá 1954, kjamfræða-
nefnd, stjóm raunvísindadeildar
Vísindasjóðs o.fl. Hann var aðal-
hvatamaður þess að keyptur var
fyrsti stórvirki jarðbor ríkisins og
Reykjavíkurborgar til landsins, erjók
borunarafköst og gerði kleift að bora
meira en 2 km djúpar holur, en það
leiddi til stórfelldrar aukningar á
vatnsvinnslu undir borgarlandinu
sjálfu og á Reykjum í Mosfellssveit,
auk þess sem borað var eftir jarð-
gufu bæði ofan Hveragerðis og í
Krýsuvík. Munaði minnstu að raf-
orkuvinnsla með jarðgufu væri hafin
við Hveragerði áður en ráðist var í
Búrfellsvirkjun.
Áhugi fyrir rannsóknum á og nýt-
ingu jarðhita hérlendis óx ár frá ári
og laðaði jarðhitadeildin að sér
margra efnismenn er þá voru í há-
skóla en urðu síðar burðarás þessarar
starfsemi. Gunnar varð því örlaga-
valdur fyrir marga góða vísinda- og
tæknimenn.
Framlag Gunnars til jarðhitamála
meðan hann dvaldi hér á landi grein-
ist í nokkra meginþætti. Ber þar
hæst brautiyðjendastörf hans á
vísinda- og taeknisviðinu og rit hans
um þessi efni bæði í islenzkum og
erlendum vísindaritum, mörg sígild,
og fleiri en ég kem tölu á. í öðru
lagi mótun hans og áhrif á stofnanir
eins og jarðhitadeild, jarðboranir
ríkisins, Hitaveitu Reykjavíkur og
undirbúning hitaveitna í öðrum
byggðarlögum. Loks má ekki gleyma
uppeidisáhrifum hans og dæmi og
þjálfun næstu kynslóðar jarðhita-
manna, sem síðar hafa haldið
merkinu á loft og gert ísland að for-
ystulandi í jarðhitamálum á heims-
vísu.
Árið 1982 er talið að jarðhitinn
hafi lagt fram rúmlega 40% af vergri
heildarorkunotkun íslendinga. Sam-
bærileg tala hvað jarðhita snertir
þekkist hvergi, hún er einstök. Þjóð-
hagsleg þýðing og áhrif þessa á
lífskjör þjóðarinnar eru augljós, um
80% íbúa landins búa í húsum hituð-
um með jarðvarma, auk annarra
nota hans í sundlaugum, gróður-
húsum, margvíslegum iðnaði, o.s.frv.
Störf Gunnars vöktu athygli ekki
sízt hjá Sameinuðu þjóðunum, sem
sáu fyrir orkukreppu í framtíðinni,
og hófu á sjötta áratug aldarinnar
að kanna nýjar og helzt endumýjan-
legar orkulindir er hentuðu þróunar-
löndunum, er þá voru óðum að öðlast
sjálfstæði fátæk að fé, þekkingu og
reynslu. Beindist athyglin í fyrstu
að orku sólar, vinds og jarðhita.
Þegar árið 1951 sendu SÞ Gunnar
til Vestur-Indía til að gera vettvangs-
athuganir, og var það fyrsta sendi-
ferð þeirra í jarðhitaleit. Á næstu
árum var hann sendur í samskonar
erindum til Mexíkó, Costa Rica, E1
Salvador, Guatemala, Chile og víðar
og var þetta liður í undirbúningi að
alþjóðlegri ráðstefnu SÞ í Rómaborg
1961 um nýjar orkulindir, sem átti
eftir að marka djúp spor og skipta
sköpum. Ráðstefnan komst að þeirri
niðurstöðu að jarðhiti væri hin ákjós-
anlegasta orkulind, og þá þegar
nægilega þróuð tæknilega til notkun-
ar í þróunarlöndunum.
Til þess að sýna fram á þetta og
jafnframt vekja áhuga á málinu,
kostuðu SÞ í samvinnu við viðkom-
andi ríkisstjómir jarðhitarannsóknir
í 3 löndum, Chile, E1 Salvador og
Tyrklandi, og síðar Nicaragua og
Kenya. Öll þessi verkefni skiluðu til-
ætluðum árangri og hafa síðan verið
reistar jarðgufuaflstöðvar í öllum
löndunum nema einu, er spara þeim
árlega milljónir dollara í olíuinnflutn-
ingi. Þar með varð jarðhitinn viður-
kenndur sem hagkvæm og ömgg
orkulind af fjárfestingarstofnunum
eins og Alþjóðabankanum o.fl., en
Qöldi annarra þjóða hefur keppst við
að virkja jarðvarma svo sem Banda-
ríkin, Filippseyjar, Mexfkó, Japan,
Indónesfa, auk margra annarra sem
skemmra em á veg komnar. Telja
margir að þetta sé eitthvert bezt
heppnaða tækniaðstoðar verkefni SÞ
fyrr og síðar. íslendingar tóku stóran
þátt í þessum verkum með því að
leggja til sérfræðinga, líklega 3-4
mannár að mannafla.
Það var von margra og mun hafa
verið rætt á sínum tíma að Gunnari
yrði sköpuð starfsaðstaða við Há-
skóla íslands. Þegar hann tók boði
1962 um að starfa sem gistiprófess-
or í stærðfræði og jarðeðlisfræði við
Oregon State University í USA 1962,
hygg ég að von hans hafi verið að
snúa heim aftur innan skamms. Það
var mikið slys að þær vonir bragð-
ust, mál drógust á langinn og Gunnar
festist við hinn ameríska háskóla,
þar til hann fékk lausn frá störfum
fyrir um tveimur ámm.
Hófst hér síðari hluti starfsæfi
Gunnars, þar sem hann gat helgað
sig vísindastörfum sínum við stómm
betri atstæður en hann hafði átt
kost á hér heima. Eins og drepið
hefur verið á jókst áhugi fyrir jarð-
hitamálum mjög á sjöunda áratugn-
um og þeim næsta m.a. sökum
olíukreppunnar. Gunnar var þvf oft
kallaður til ráðuneytis fyrir ýmsar
vísindastofnanir, háskóla, stjómvöld,
olíufélög f Bandaríkjunum og vfðar,
svo og fyrir SÞ. Hafði undirritaður
ósjaldan þá ánægju að hafa Gunanr
með í ráðum við þau verkefni sem
ég hafði umsjón með fyrir SÞ í Mið-
Ameríku, New York og víðar 1969-
1984.
Auk kennslu og einkum umsjónar
með doktorsefnum vann Gunnar að
ýmsum rannsóknarverkefnum í sér-
greinum sínum, en ég hef ekki verið
í aðstöðu til að fylgjast með þeim
að öðm en því að sjá að sífellt leng-
ist ritaskrá hans. Það væri mikill
fengur ef Gunnari ynnist tími til að
draga saman reynslu sína og fræði-
legar niðurstöður í formi bókar,
einnar eða fleiri, eftir því sem honum
hentaði en honum er öðmm fremur
lagið að tjá hin flóknustu efni á ljósu
og aðgengilegu máli.
Á þessum tímamótum sendum við
Aðalheiður ykkur, Gunnar og Tove,
og ykkar mannvænlegu bömum,
Guðrúnu, Kristjönu og Erni, hjartan-
legar hamingjuóskir í tilefni afmælis-
ins.
Sveinn S. Einarsson
í dag verður dr. Gunnar Böðv-
arsson prófessor við Oregonháskóla
í Bandaríkjunum sjötugur. Gunnar
er sá maður sem öðmm fremur
má kalla föður íslenskra jarðhita-
rannsókna og helsta fmmkvöðul að
nýtingu jarðvarmans hér á landi.
Nær ógerlegt er að gera sér grein
fyrir því hvemig lifnaðarhættir,
þróun byggðar í landinu og afkoma
Islendinga hefði orðið án hinnar
ódým jarðhitaorku, en fullyrða má
að án nýtingar jarðhita hefði þróast
hér allnokkuð annað og fátæklegra
þjóðfélag en það sem við nú þekkj-
um.
Gunnar hóf störf við jarðhita-
rannsóknir og jarðboranir hér á
landi strax að heimsstyijöldinni lok-
inni. Hann var yfirverkfræðingur
Jarðborana rikisins og Jarðhita-
deildar Raforkumálaskrifstofunnar
1947—1961. Á þessum ámm vann
hann brautryðjandastarf á mörgum
ólíkum sviðum jarðhitafræða og
skrifaði fjölmargar greinar í blöð
og tímarit um rannsóknir sínar.
Meðal annars gerði hann sér einna
fyrstur manna grein fyrir eðli og
innri gerð jarðhitakerfa. Hann þró-
aði og reyndi nýjar aðferðir í
jarðeðlisfræðilegri könnun og setti
fram hugmyndir um að nýta efna-
innihald heita vatnsins til þess að
meta hitastig þess djúpt i jörðu.
Hann var með þeim fyrstu sem
tengdu myndun og jarðsögu íslands
við landrekskenninguna er hún var
endurvakin á sjöunda áratugnum.
Auk þessa vann hann margvísleg
verkfræðistörf jafnt við jarðboranir
og jarðhitanýtingu sem á öðmm
sviðum þjóðlífsins.
Hugmyndaauðgi Gunnars er
óvenjumikil og er sjaldgæft að
vísinda- og tæknimenn nú á dögum
séu eins fijóir og afkastamiklir og
Gunnar er á jafnmörgum og óskyld-
um sviðum.
Árið 1962 hættu flestir verk-
fræðingar hjá hinu opinbera störf-
um vegna landlægs skilningsleysis
íslenskra ráðamanna á mikilvægi
tæknilegrar vinnu og sérfræðiþekk-
ingar og bágra kjara sem var
afleiðing þessarar afstöðu. Gunnar
stofnaði þá verkfræðifyrirtækið
Vermi sf. ásamt öðram og starfaði
við það í tvö ár. Árið 1964 fluttist
Gunnar ásamt fjölskyldu sinni til
Bandaríkjanna og gerðist prófessor
í jarðeðlisfræði og stærðfræði við
ríicisháskólann í Corvallis í Oregon-
fylki.
Upphaflega mun hann ekki hafa
hugað á langa dvöl í útlöndum, en
smám saman teygðist á henni, íjöl-
skyldan festi þar rætur og hug-
myndir um nýjan starfsvettvang á
íslandi urðu að engu. Það verður
að telja hina mestu ógæfu fyrir
jarðvísindi á íslandi að ekki skuli
hafa tekist að skapa hér á landi
þá starfsaðstöðu sem dugði til að
halda í einn okkar bestu vísinda-
manna.
Þrátt fyrir dvöl í Oregon hefur
Gunnar unnið áfram að jarðhita-
rannsóknum bæði hér á landi og
vítt og breitt um heiminn þar sem
þekking hans og löng reynsla koma
að notum. Hann hefur haldið
tengslum við íslenska starfsbræður
sína eins vel og fjarlægðin leyfir
og oft er leitað til hans þegar leysa
þarf flókin vandamál heima á Fróni.
Sjálfur kynntist ég Gunnari fyrst
sumarið 1962 er ég hóf störf á
Jarðhitadeild sem sumarstúdent við
jarðeðlisfræðilegar mælingar. Leið-
ir okkar hafa oft legið saman síðan.
í því sambandi minnist ég einkum
langra gönguferða og ýtarlegra
umræðna á ráðstefnum hér á landi
og erlendis þar sem ég hef notið
handleiðslu hans og hugmynda-
auðgi jafnt á sviði jarðhitamála sem
á öðmm sviðum mannlífsins.
Um leið og ég þakka Gunnari
fyrir margar ánægjulegar sam-
vemstundir vil ég óska honum og
fjölskyldu hans gæfu og gengis á
þessum tímamótum.
Axel Björnsson
Gunnar Böðvarsson er einn fjöl-
hæfasti og hugmyndaríkasti jarð-
vísindamaður, sem ég hef nokkurn
tíma þekkt. Þetta hljómar kannski
einkennilega, vegna þess að hann
er menntaður sem stærðfræðingur
og eðlisfræðingur, en ekki á mínum
áhugasviðum, sem em jarðfræði og
jarðefnafræði. Hins vegar virðist
Gunnar hafa „sjötta skilningarvit-
ið“ í jarðfræði (lagskipt gijót sem
er margbrotið af misgengjum, þar
sem sum lögin leiða vatn en önnur
ekki). Hann er að sjálfsögðu miklu
fróðari um jarðeðlisfræði en ég —
miklu fróðari öðmm um hvaða að-
ferðir jarðeðlisfræðinnar henta best
til að skilja þriðju víddina (dýpi) í
jarðhitakerfum. Hann var einn
fyrstur jarðeðlisfræðinga, ef ekki
sá allra fyrsti, að gera sér grein
fyrir því að viðnámsmælingar henta
hvað best allra aðferða við yfír-
borðskönnun á jarðhita. Ástæðan
er sú að hátt hitastig eykur raf-
leiðni vatnsgæfra jarðlaga, og
minnkar um leið viðnámið. Þess
vegna og að öðm jöfnu (dýpi á jarð-
lög, bergtegundir, poruhluti, seltu-
stig vatns), þá geta viðnámsmæl-
ingar sýnt hvort hærra hitastig sé
á dýpi.
Reynsla og menntun Gunnars á
sviði jarðefnafræði er ennþá minni
en á sviði jarðfræði. En einhvem
veginn (með sínu háþróaða „sjötta
skilningarviti") gerði hann sér grein
fyrir því að kísilmagn á jarðhita-
vatni er ágætur mælikvarði á
hitastig á dýpi. Það má vel vera
að hann hafi fyrstur manna áttað
sig á því að kísilmagnið gæti verið
notað til nákvæmra útreikninga á
hitastigi á jarðhitasvæðum. Um
svipað leyti var ég að byija ábend-
ingar mínar um að kísill væri
mælikvarði á hitastig neðanjarðar,
ef hitastig vatnsins væri nógu hátt
til að hverahrúður félli út á yfir-
borði - tilvist goshvera og hvera-
hrúðurs (sinter) gefa til kynna
hitastig 180° C eða hærra.
Gunnar er líka einn fyrsti
vísindamaðurinn, að ég best veit,
sem benti á að líparít og háhita-
svæði fæm saman. Við höfðum
áttað okkur á sambandi basalts og
jarðhitasvæða, en ekki að líparítið
byði upp á betri líkur á góðum jarð-
hita, að öðm jöfnu, jafnvel þó
bræðslumark basalts sé hærra en
bræðslumark Iíparíts. Við teljum
núna að ástæða þessa mismunar
felist í því að basaltið streymi greið-
ar til yfírborðsins og kólni örar.
Líparítið, hins vegar, er miklu seig-
ara og nær ekki eins langt til
yfirborðs, svo það situr neðanjarðar
og getur því hitað vatn - þ.e. mynd-
að jarðhitakerfi.
Eg ber gífurlega virðingu fyrir
margbreytileika áhugamála Gunn-
ars. Ég minnist þess til dæmis að
hann vildi endilega nota jarðeðlis-
fræðilega aðferð til að finna á hvaða
dýpi best væri að veiða þorsk, og
þar með styðja við íslenska útgerð.
Að mínu mati hefur Gunnar alla
tíð verið tryggur uppmna sínum á
íslandi. Eins er víst að hann hefur
alltaf óskað þess að snúa aftur til
Islands, frekar en að búa áfram í
Bandaríkjunum. Við höfum alltaf
haldið sambandi og á stundum hef-
ur hann haft orð á að flytjast heim.
Ég veit að hann hefur þráð að snúa
heim, en ég veit ekki hvað hefur
staðið í veginum.
Við töluðum saman í síma í
síðustu viku, þegar ég sagði honum