Morgunblaðið - 04.02.1988, Blaðsíða 29

28
. MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. FEBRÚAR 1988
Enn um lax:
Að verj ast nýrnaveiki
eftirBjörn
Jóhannesson
I. Inngangsorð
Það mun samdóma álit margra
áhugamanna og athafnamanna á
sviði laxaiðnaðar, að aðstaða til
hafbeitar sé stórum betri á íslandi
en í nokkru öðru landi við Atlants-
haf. Með þeirri þekkingu og reynslu
sem nú er fyrir hendi er ekki óvar-
legt að áætla, að ná megi að
meðaltali um 15% endurheimtum
af sjógönguseiðum, ef rétt er að
málum staðið. Fyrir allmörgum
árum, ég ætla fyrir um tveimur
árum síðan, lét prófessor Donald-
son, hinn heimskunni laxasérfræð-
ingur við ríkisháskóla Washington-
fylkis í Bandaríkjunum, þau orð
falla við fréttamann Morgunblaðs-
ins, að við íslendingar ættum að
stefna að því að sleppa árlega 100
milljónum laxgönguseiða til sjávar,
svo frábær sem aðstaðan hér væri.
Hins vegar er ljóst, að eldisaðstæð-
ur í sjókvíum við strendur landsins
eru mjög óhagstæðar samanborið
við aðstæður sem fyrirfinnast í öðr-
um löndum við norðanvert Atlants-
haf og víðar. Því er ekki að undra,
að áhugi fyrir laxáhafbeit fari vax-
andi hérlendis.
Án þess að ræða hafbeitarmögu-
leikana nánar, skal hér brugðið upp
einu talnadæmi:
Við skulum gera ráð fyrir að á
sv-hluta landsins sé árlega sleppt
til sjávar 10 milljónum gönguseiða
og að endurheimtur þeirra séu 10%,
þ.e. 1 milljón laxar. Þó að ratvísi
laxa sé með ólíkindum mikil, þá
„villist" alltaf ofurlítið af löxunum
í önnur vatnakerfí (í ár eða á haf-
beitarstaði); þeir lenda í torfum sem
eru á leið „heim til sín“. Reynslan
sýnir, að slíkar „villur" nema að
jafnaði 2—5% af Iaxinum. Hér skul-
um við gera ráð fyrir að 2% „villist"
og lendi á „röngum" stöðum. Á
eftirÞorgeir
Þorgeirsson
Niðurstöður SKÁÍSS-könnunar
birtust í Helgarpósti þann 26. jan-
úar 1988: 776 manna úrtak var
spurt: Treystir þú Hæstarétti? Svör
urðu þessi:
þessum forsendum myndu 1 milljón
laxa gefa af sér 20.000 „villulaxa",
er dreifast mjmdu á hin ýmsu vatna-
svæði eða hafbeitarstöðvar, aðal-
lega á sv-homi landsins. Þetta yrði
þannig umtalsverð viðbót við þann
laxafjölda, sem laxámar framleiða
sjálfar. Og geri maður ráð fyrir,
að 30% af þessum „villulöxum"
veiddust á stöng eða í net á þessu
svæði, myndi laxveiðin aukast um
6.000 fiska af þessari ástæðu, en
um 12.000 fiska, ef „villulaxa"-
prósentan yrði 4%. Fyrir veiðiréttar-
eigendur og stangveiðimenn yrði
þetta kostnaðarlaus og ánægjuleg
viðbót. Af þessu myndi jafnframt
leiða talsverð kynblöndun á þeim
stofnunum sem fyrir em í viðkom-
andi ám. Ef aðkomufískarnir em
að jafnaði vænni en sá stofn sem
fyrir er, myndi hér um jákvæð áhrif
að ræða; hins vegar neikvæð, ef
aðkomufískamir em tiltölulega
smávaxnir. En naumast myndi kyn-
blöndun af þessum toga gleðja þá
sem hvað mest óttast svokallaða
„erfðamengun".
Ætla má, að andvirði einnar
milljónar hafbeitarlaxa yrði um 1
milljarður, eða 1.000 milljónir
króna, auk þess sem slík fram-
leiðsla myndi auka í umtalsverðum
mæli stangveiði í laxám, veiðirétt-
areigendum að kostnaðarlausu.
Þetta em mjög jákvæð atriði, sem
mæla með laxahafbeit sem þjóð-
hagslega mikilvægri atvinnugrein.
Menn geta svo nýtt framangreint
talnadæmi til að áætla með hlut-
fallareikningi afköst hafbeitar fyrir
minni eða stærri sleppingar.
En á þessu máli er þvi miður
önnur hlið, og harla dökk, eins
og rakið er í næsta kafla.
Nýrnaveiki gæti orðið
mikill skaðvaldur
Sumariið 1985 var 180.000 sjó-
gönguseiðum sleppt í Kollafírði, þó
að vitað væri að þau væm eitthvað
unandi í lýðræðisríki? Hvaðan hafa
dómarar vald ef fólk er hætt að
treysta þeim? Kemur það í launa-
umslaginu frá Jóni Baldvini
Hannibalssyni? Býr það í embættis-
bréfínú frá Jóni Sigurðssyni? Á
Hæstiréttur gamlar fymingar af
konungsvaldi? Eða liggur vald
sýkt af nýmaveiki. Af þessum seið-
um gengu um 14.000 laxar í
hafbeitarstöðina sumarið 1986,
talsvert sýktir, eins og að neðan
greinir. Haustið 1986 kannaði
Rannsóknadeild físksjúkdóma á
Keldum nýmaveikismit í klaklaxi
úr 67 ám, 8 hafbeitarstöðvum og 5
öðmm eldisstöðvum, að því er segir
í frétt Morgunblaðsins frá 8. mars
1987. Neðangreindar upplýsingar
byggja á þessari blaðafrétt.
Smitaðir klaklaxar fundust í 7
laxám: 11 laxar í Laxá í Leirár-
sveit, en einn í hverri þessara áa:
Elliðaánum, Kiðafellsá í Kjós,
Haukadalsá í Dölum, Svalbarðsá í
Þistilfirði, Soginu og Haffjarðará.
Tíðni smits í klakfiski í Kollafírði
og hjá Vogalaxi á Vatnsleysuströnd
reyndist 5—6%. Þá segir ennfremur
í fréttinni, að smit hafí fundist í
„stöku fiski úr tveimur öðmm haf-
beitarstöðvum (Pólarlaxi og Dala-
laxi) og 5—7 ám“. Nýlegri tölur hef
ég ekki rekist á um þessar rann-
sóknir, og má vera að hér ræði
ekki um lokatölur.
Ætla má, að flestir þeirra sýktu
fiska sem fundust í laxám háfí ver-
ið „villulaxar" frá Kollafirði, og ef
til vill í einhveijum mæli frá Voga-
laxi, en frá þessari stöð var sleppt
25.000. sjógönguseiðum sumarið
1985. Þau seiði hafa eflaust verið
talsvert sýkt, ella hefði smitunar-
tíðnin 1986 ekki orðið eins há og
um getur í nefndri frétt (5—6%).
Raunar er mér kunnugt um, að
smitunartlðnin í Vogástöðinni var
þá taisvert hærri.
Vitað er að nymaveiki kemur
fyrir í hinni frjálsu náttúm, og við
og við skýtur hún upp kollinum í
villtum klakfiski. En ef mjög fáir
nýmaveikisýktir fiskar ganga í til-
tekna á er sýkingarhættan tiltölu-
lega lítil. Hún vex að sjálfsögðu
eftir því sem fleiri sýktir laxar
ganga I ána.
En allt öðm máli gegnir um klak-
laxa í þéttsetnum þróm, þar sem
Þorgeir Þorgeirsson
„Þegar valdastofnun
hefur brugðist trausti
okkar megum við ekki
lengur fylgjast með er-
indum hennar. Það
liggur í hlutarins eðli.“
Þegar valdastofnun hefur bmgð-
ist trausti okkar megum við ekki
lengur fylgjast með erindum henn-
ar. Það liggur I hlutarins eðli.
Og verður ekki rökstutt.
Höfundur er rithöfundur.
Björn Jóhannesson
„Það virðist ein og að-
eins ein fær leið til að
hamla gegn útbreiðslu
nýrnaveiki, nefnilega
að sjá til þess að í eng-
um tilvikum verði
sýktum seiðum frá eld-
isstöðvum sleppt til
sjávar.“
laxinn er látinn ná kynþroska að
haustinu og fyrri hluta vetrar, en
þó einkum í eldiskeijum, þar sem
fjöldi seiða em alin við hagstæðan
hita. Þar getur smit frá einu eða
fáum seiðum borist til fjölda ann-
arra á löngu eldistímabili. En voðinn
er vís, ef miklum íjölda sem þannig
hafa smitast er sleppt til sjávar.
Og nú skulum við snúa aftur að
talnadæminu, sem um getur í byij-
un þessa greinarstúfs. Ef t.d. 5%
þeirra 1 milljónar laxa, sem snúa
„heim“ af 10 milljóna seiða slepp-
ingu, em nýmaveikisýktir, þá ræðir
hér um 50.000 sýkta físka. Ef 2%
þessara físka „villast" í laxár, þá
verða það 1.000 sýktir laxar, en
um 2.000 ef villuprósentan er 4%.
Væntanlega myndu flestir hinna
sýktu „villulaxa“ lenda í laxám á
sv-iandi, en einnig gætu þeir slegist
í hóp með laxatorfum sem em á
leið í ár í öðmm landshlutum.
Ofannefnt talnadæmi sýnir hví-
líkur háski er á ferðum, ef miklum
Qölda sýktra seiða er sleppt til sjáv-
ar, og er Kollafjarðarsleppingin
1985 víti til vamaðar í þessu sam-
bandi. Það virðist ein og aðeins
ein fær leið til að hamla gegn
útbreiðslu nýmaveiki, nefnilega
að sjá til þess að í engum tilvikum
verði sýktum seiðum frá eldis-
stöðvum sleppt tíl sjávar. Því er
bersýnilega mikilvægt, að eldis-
stöðvar eigi þess kost að afla
klakfísks, sem ætla má að beri ekki
nýmaveikismit. En ekki verður ráð-
ið við sýkt seiði sem verða til í
ánum eða hinni fijálsu náttúm.
Lokaathugasemdir
Er hægt að búa
við nýrnaveiki?
Er hugsanlegt að íslenskur laxa-
iðnaður geti „lifað við“, eða þrifíst
með viðhlítandi árangri, ef íslenskar
eldisstöðvar og íslensk náttúra
gjörsmitast af nýmaveiki? Geta
hafbeitarstöðvar og sjókvíaeldi þrif-
ist við slíkar aðstæður? Og kann
það ekki að hafa afdrifaríkar afleið-
ingar fyrir sportveiðiár landsins ef
þær verða útbíaðar af þessari pest?
Raunar skilst mér, að íslenskur
laxaiðnaður, hveiju nafni sem hann
nefnist, muni ekki þrífast við mikið
útbreidda nýmaveiki, og styðst ég
í þessu efni við umsagnir erlendra
sérfræðinga. Eigi að síður er nauð-
synlegt að fá rökstutt svar íslenskra
sérfræðinga við þessari spumingu,
því að á því er eðlilegt að byggja
tiltækar ráðstafanir til að hefta
útbreiðslu þessarar laxapestar, og
eftir atvikum að eyða henni úr
íslensku umhverfí.
Hvaðtáknar
„dreifingarbann"?
Mér skilst, að eldisstöðvar eða
hafbeitarstöðvar, þar sem nýma-
veiki fyrirfinnst, séu settar í
svokallað „dreifíngarbann", þ.e. að
þeim sé bannað að selja seiði eða
dreifa til annarra vatnasvæða. Hins
vegar er þeim sýnilega ekki meinað
að sleppa seiðum í eigin hafbeit,
þótt sýkt séu, samanber smitunar-
stöðvamar í Kollafírði og Vogum,
og væntanlega gætu þessar stöðvar
einnig sleppt seiðum í eigin sjóeldis-
kvíar. Þetta em dæmigerð Bakka-
bræðra-vinnubrögð, því að litlu
skiptir frá hvaða hafbeitarstöð eða
í hvaða sjóeldiskvíar sýktum seið-
um er sleppt! En skýring þessara
stjómvaldafyrirmæla mun þó
hvorki felast í fáfræði eða í Bakka-
bræðravitsmunastigi. Það mun
einfaldega vera örþrifaráð til að
halda viðkomandi eldisfyrirtækjum
fjárhagslega á floti. Em þetta út
af fyrir sig skiljanleg viðbrögð, en
því miður líkleg til að reynast of
dým verði keypt. Það hættuleg-
asta sem unnt er að gera við
nýrnaveikisýkt laxaseiði er
nefnilega að sleppa þeim til sjáv-
ar, og verður hættan þeim mun
meiri sem slík seiði eru fleiri.
Sl. sumar sleppti Vogalax 400.000
en Kollafjörður 200.000 gönguseið-
um til sjávar, og mun óvíst um,
hvort þessi seiði vom með nýma-
veikismit eða ekki. Er eðlilegt að
kreija íslensk stjómvöld um svar
við því, nákvæmlega hvað felst í
svokölluðu „dreifíngarbanni" á
laxaseiðum.
Upplýsing'aflæði og
ákvarðanatökur
varðandi varnir
gegn nýrnaveiki
Það er eðlileg krafa, að Rann-
sósknastofnun fisksjúkdóma birti
almenningi greinargóðar upplýsing-
ar um útbreiðslu og sögu nýmaveiki
hérlendis. Jafnframt er auðsætt, að
allir hagsmunaaðilar laxaiðnaðar
og laxveiða ásamt viðkomandi
stjómvöldum setjist á rökstóla til
að kanna með hvetjum hætti megi
helst ráða niðurlögum, eða a.m.k.
að hefta útbreiðslu, nýmaveikinnar.
Hér ræðir bersýnilega bæði um
skammtíma- og langtímahags-
munaárekstra, þar sem viðhlítandi
úrlausnir kunna að reynast vand-
fundnar. En verst af öllu er að
haga sér eins og strúturinn, að
stinga hausnum í sandinn og látast
ekki sjá vandann. Verði allt látið
reka á reiðanum getur það leitt til
feigðarflans sem að lokum kynni
að valda því, að íslenskur iaxaiðnað-
ur lognaðist út af, og að færri og
færri sportveiðimenn kasti fyrir lax
í líflaus straumvötn, hnípnir og von-
sviknir.
Höfundur er efna verkfræðingur
ogjarðvegsfræðingw. Hann
starfaði um árabil ijú Þróunar-
stofnun SÞ iNew York.
AU?F
ÁHREINU
MEÐ
&TPK
Áskriftarsímirm er 83033
41,4% treysta æðsta dómstóli landsins vel eða mjög vel.
18,2% treysta æðsta dómstóli landsins sæmilega.
13,6% treysta æðsta dómstóli landsins illa eða mjög illa.
11,1% em óviss í afstöðu sinni.
14,9% hugsa ekki útí það.
0,7% vilja ekki svara.
Niðurstöður könnunarinnar eru
svo miskunnarlausar að Helgar-
pósti þykir, sem vonlegt er, vissara
að snúa sig útúr þessu með sjö
dálka fyrirsögn:
60% treysta hæstarétti
segir þar. Og satt er það að 63,3%
treysta Hæstarétti íslands vel, mjög
vel, sæmilega, illa eða mjög illa.
36,7% hafa ekkert um málefnið að
segja.
En það er nú ekki mergurinn
málsins hvemig óttaslegnir blaða-
snápar bregðast við þegar kaldur
veruleikinn hríslast altfeinu niðreft-
ir bakinu á þeim.
Eftir sem áður blasir við okkur
sú hrollvekja að það eru einvörð-
ungu 41,4% fullveðja íslendinga
sem fyrirvaralaust treysta æðsta
dómstóli landsins. Þeir sem telja sig
njóta fullkomins réttaröryggis hér-
lendis eru semsé minnihlutahópur.
Mundi þvílíkt ástand teljast við-
Hæstaréttar bara í hlutarins eðli?
Nú er dómarasæti laust í Hæsta-
rétti. Um það hafa sótt níu einstakl-
ingar sem . allir fylla lögboðnar
kröfur um þetta embætti. Leita ber
umsagnar Hæstaréttar um þá sem
gefíð hafa kost á sér. Dómaramir
sjö hafa skilað sameiginlegu áliti,
en bara um þijá þessara umsækj-
enda. Þeir em dæmdir hæfír. Hinir
sex fá ekki skylduga umsögn. Al-.
mennt mun litið svo á að hér sé
ekki um vinnusvik að ræða heldur
vilji rétturinn gefa það í skyn að
sexmenningamir komi ekki til
greina. En rétturinn virðist þó ekki
telja sig skyldugan að rökstyðja þá
niðurstöðu frekar.
Þannig starfa þeir einir sem telja
sig hafa mikið vald.
Þegar einstaklingur hefur brugð-
ist trausti okkar hættum við ein-
faldlega að senda hann útí búð.
Og rökstyðjum þá ákvörðun.
Um réttarvitund og
hæstaréttarvitund