Morgunblaðið - 02.10.1988, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 1988
Eugene Onegin
TEXTI: Börkur
Aðalsteinsson
Þriðjudaginn 4. október kl. 20
verður óperan Eugene Onegin
eftir Tchaikovsky sýnd af mynd-
bandi í Þjóðleikhúskjallaranum.
Upptakan er frá Ljóðrænu ópe-
runni í Chicago 1985. Stjómandi
er Bruno Bertoletti. í aðalhlut-
verkum eru Mirella Freni sem
Tatjana, Wolfgang Brendel sem
Onegin, Peter Dvorsky sem
Lenski og Nicolai Ghiaurov sem
Gremin. Sýningin tekur 2 tíma
og 30 mínútur. Sænskur texti.
Upphaf
Árið 1877 var stungið upp á
því við Tchaikovsky að semja
óperu eftir söguljóði Pushkins,
Eugene Onegin. Við fyrstu sýn
virtist þetta undarleg hugmynd,
því söguþráðurinn í kvæðinu er
fremur óijós. Kvæðið bregður upp
ljóðrænum og rómantískum
myndum sem em Iauslega bundn-
ar saman, en mynda ekki dra-
matíska heild. Verkið höfðaði
hinsvegar mjög til Tchaikovskys
og hann ákvað þegar að hefjast
handa. Hann skrifaði: „í þessu
verki er ótrúleg skáldleg anda-
gift. Ég er ekki blindur fyrir veik-
leikunum. Mér er alveg ljóst að
atburðarásin fær lítið svigrúm og
sviðsáhrifin verða rýr. En verk
Pushkins bætir það fullkomlega
upp með skáldskaparauðlegð,
eðlilegri atburðarás og sönnum
mannlegum eigindum." Ljóðið
bregður upp skýrri mynd af hvers-
dagslífinu á þessum tíma og hefur
verið kallað „alfræðiorðabók um
lífið í Rússlandi". Sumir hlutar
þess, svo sem lýsingin á dans-
leiknum hjá Larinu, minna óneit-
anlega á „Laugardagskvöldið á
Gili“ eftir Fröding. Á þessum tíma
naut ljóð Pushkins mikillar hylli
í Rússlandi og gerir raunar enn,
og er Pushkin talinn vera eitt
helsta Ijóðskáld Rússa, brautryðj-
andi og undanfari hinna stóm rit-
höfunda 19. aldar, svo sem
Tolstoy og Gogol. Frægð Push-
kins hefur ekki orðið eins mikil á
vesturlöndum, sennilega vegna
þess hve erfitt er að þýða ljóð
hans.
Persónur
Aðalpersóna ópemnnar er
Tatjana, ung stúlka sem býr með
móður sinni og systur á sveita-
setri utan við Pétursborg. Eins
og aðrar persónur sögunnar er
hún aðalsættar. Hún er alin upp
í góðum siðum, en á þessum tíma
(um 1820) vom aðslmenn í Rússl-
andi lítið frábmgðnir aðalsmönn-
um annars staðar í Evrópu. Þeir
töluðu frönsku og lásu enskar
bókmenntir. Þeir sem áttu pen-
inga ferðuðust til höfuðborga
Evrópu, en þeir sem ekki komust
létu sig dreyma um það. Á þeim
tíma var rómantíkin allsráðandi.
Tatjana er dreymin og les með
ákefð harmþmngnar ástarsögur.
Ástin er hinn afgerandi atburður
og lausn í lífinu. Eins og siðaregl-
umar vom átti Tatjana að sitja
og bíða, eftir að riddarinn kæmi
og segðist elska hana. Þegar svo
Onegin kemur í heimsókn fellur
hann alveg inn í þessa mynd og
hún verður yfir sig ástfangin af
honum. Hún ræður ekki við til-
finningar sínar og um nóttina
skrifar hún honum bréf þar sem
hún játar honum ást sína. Það var
rangt. Kona í hennar stöðu átti
að hafa sig hæga, bródera og bíða
eftir að fá bréf, en ekki skrifa það
sjálf. Þegar svo Onegin hafnar
henni ’hrynur veröldin og hún er
auðmýkt og örvæntingarfull. Hún
afneitar ástinni og giftist tveim
áram síðar eldri manni, sem hún
virðir.
Systir Tatjönu, Olga, er steypt
í annað mót. Hún er glaðvær og
til í tuskið, en lítið gefín fyrir að
liggja í bókum. Hún er trúlofuð
Lenski, sem er skáld. Þau em
mjög hamingjusöm í upphafi ópe-
mnnar, en það syrtir í álinn á
dansleik þegar Onegin fer að gera
sér dælt við Olgu í þeim tilgangi
einum að stríða Lenski vini sínum.
Lenski unir þessu illa og að lokum
verður úr þessu heiftúðugt rifrildi
sem endar með því að Lenski skor-
ar Onegin á hólm. í því einvígi
fellur Lenski. Þess má geta hér,
að Pushkin sjálfur dó eftir einvígi
6 ámm eftir að hann orti Eugene
Onegin.
En hver er þá Onegin sjálfur?
Hann er að mörgu leyti óljósasta
persóna verksins. Kvæði Pushkins
er samið undir sterkum áhrifum
frá ljóðabálkinum Don Juan eftir
Byron lávarð, og Onegin dregur
dám af honum. Hann er lífsleiður
þó hann sé aðeins 22 ára gamall.
Hann hefur þegar ferðast um
Evrópu og kynnst þar svartsýnum
rómantíkemm sem glöddust yfir
að vera glataðar sálir. Hann er
„dandy“ að enskri fyrirmynd,
spilagosi og kaldranalegur elsk-
hugi. Hann eyðir kröftum sínum
í að leika þetta hlutverk og gengst
upp í því. í einvígissenunni er
hann nærri því að fella grímuna
til að geta sæst við Lenski, en
það nær ekki lengra. Þegar hann
svo afhjúpar tilfinningar sínar í
lok verksins er það of seint. Hann
er úrræðalaus og fastur í eigin
ímynd.
Söngtexti
Tchaikovsky samdi mestan
hluta söngtextans sjálfur. Slíkt
var ekki vandalaust, því í ljóðinu
er lýsingin á atburðarásinni ekki
nákvæm. Við samanburð á ljóði
og ópemtexta kemur í ljós, að
flest áhrifamestu atriði ópemnnar
hefur Tchaikovsky byggt á dra-
matískt séð rýmm kosti frá Push-
kin. Eitt dæmi er í fyrsta þætti,
þegar við kynnumst Larinu, móð-
ur Tatjönu. í kvæðinu er lítillega
minnst á lesvenjur hennar á æsku-
ámnum. Tchaikovsky lætur hana
heyra söng dætra sinna og kann-
ast hún við efnið í söngnum, enda
hafði hún ung lesið það. Þetta
vekur hjá henni angurværar end-
urminningar, og áhorfandanum
skilst, að hún hafi ung orðið ást-
fangin af röngum manni og
neyðst til að giftast án ástar.
Atriðið í ópemnni skapar mun
skýrari persónu en kvæðið gaf
tilefni til.
Annað dæmi er bréfsenan. Hjá
Pushkin les maður blátt áfram
bréfið frá upphafi til enda, „þýtt
úr frönsku", meðan Tchaikovsky
sýnir okkur sálarlíf ungrar stúlku
sem ekki aðeins skrifar bréfið
þessa sársaukafullu nótt heldur
umbreytist í konu um leið. Hún
svéiflast milli vonar og örvænting-
ar, milli kvíða unglingsins og
ástríðu konunnar, milli löngunar
og blygðunar. Pushkin heldur
sinni kaldhæðnislegu fjarlægð
meðan Tchaikovsky setur sig al-
gjörlega í spor Tatjönu.
Enn má nefna dansleikinn hjá
Larinu, þar sem daður, afbrýði
og stríðni leiða til hinnar örlag-
aríku áskomnar Lenskis. í ljóðinu
er enginn beinn árekstur á dans-
leiknum; Lenski yfirgefur sam-
kunduna og sendir áskomnina
bréfleiðis til Onegins daginn eftir.
Tchaikovsky byggir hinsvegar
upp atriðið á leikrænan hátt með
öraggu handbragði; eitt andartak
lítur út fyrir að vinimir geti rætt
málið í bróðemi, en þá er svarað
á óheppilegan máta og verkar það
sem olía á eldinn. Onegin vill
gjaman sættast, en þolir ekki að
gert sé gys að sér framan við
„sveitafólkið", og gefur í skyn að
Lenski sé orðinn traflaður. Þetta
særir Lenski enn meir og kemur
honum til að móðga Onegin fyrir
framan alla, sem aftur leiðir til
ryskinga og hinnar óþörfu ein-
vígisáskoranar.
Tónlístín
Tchaikovsky hreifst mjög af
persónu Tatjönu og tengist henni
sterkum tilfínningaböndum. Hann
samdi fyrst bréfsenuna, og er tón-
listin þar undirstaða annarra hluta
verksins. Með þessari tónlist skip-
aði Tchaikovsky sér í flokk mestu
ópemtónskálda, enda þótt flestar
aðrar ópemr hans væm lélegar.
Þó er ekkert nýtt eða byltingar-
kennt í þessari senu. Hún lifir
algjörlega á tilfinningahita og
ákefð. Tilfinningar Tatjönu koma
skýrt í ljós. Hljómsveitin leikur
undir söng Tatjönu og lýsir hvem-
ig hún skrifar og hvað henni líður,
en segir einnig ýmislegt sem ekki
er hægt að segja í orðum á virðu-
legu ópemsviði. í hljómsveitar-
gryfjunni er hægt að láta ýmis-
legt flakka! Margir telja að þessi
sena sé með því besta sem Tcha-
ikovsky samdi.
Dansatriðin í ópemnni era
fræg. í fyrsta þætti er uppskem-
hátíð vinnuhjúanna, í öðmm þætti
dansar lágaðallinn úr sveitinni
vals og mazurka, og í þriðja þætti
dansar háaðallinn polonesju.
Tchaikovsky dregur fram í tónlist-
inni muninn á þessum ólíku stétt-
um. Söngur vinnuhjúanna er
líflegur og glaðvær en fremur
grófgerður. Á dansleik lágaðals-
ins er sungið með í dansinum, og
þrátt fyrir tilburði til glæsileika í
framkomu verður því ekki leynt
að hér er um sveitaball að ræða.
í lokaþættinum er annar bragur
á, þar er ekki sungið með í dansin-
um og glæsileikinn er augljós, en
jafnframt em allir hátíðlegir og
lífsgleðina vantar.
Þá er fræg hin tregablandna
aría Lenskis rétt fyrir einvígið,
og aría Gremins fursta í siðasta
þætti hefur verið kölluð frægasta
bassaaría Rússa. Gremin er sá
sem Tatjana giftist, og við kynn-
umst honum einungis í þessari
aríu. En Tchaikovsky tekst í þess-
ari einu aríu að sannfæra okkur
um, að þessi maður sé bæði góður
og göfugur, og gerir það ákvörðun
Tatjönu í lok verksins trúverðugri.
Tchaikovsky kallaði ópemna
„ljóðræn atriði" og sagði hana
meðvitaða tilraun til að skrifa
persónulegri gerð af ópem. Hann
var aldrei þessu vant sannfærður
um að hann hefði samið gott verk.
í fyrstu kunnu menn ekki að
meta verkið. Sagan var kölluð
söguleysa: Tatjana verður ást-
fangin af Onegin og ekkert ger-
ist. Onegin verður ástfanginn af
Tatjönu og ekkert gerist. Tcha-
ikovsky lét þetta ekkert á sig fá.
Hann skrifaði meðal annars:
„Sagt er að Onegin sé ekki þess
virði að setja á svið. Ég kæri mig
kollóttan um þeirra sviðsáhrif!
Þegar til kastanna kemur, hveiju
koma þau til leiðar ein sér? Ef
þú getur fundið nokkur raunsönn
sviðsáhrif í t.d. Aida get ég ekki
annað sagt en að þótt öll auðævi
veraldar stæðu til boða fengist
ég ekki til að semja ópem um
slíkt efni. Ég vil manneskjur en
ekki brúður... hvorki kónga né
uppreisnarmenn, guði né sigurm-
arsa, í stuttu máli ekkert af gild-
mm stórópemnnar (grand opera).
Ég vil náið og tfyúpt drama byggt
á atburðum og flækjum sem ég
hef sjálfur reynt og sem snerta
mig. Ef óslökkvandi áhugi minn
á Eugene Onegin er bara til marks
un andlega takmörkun, þá verður
bara að hafa það, því aðeins eitt
skiptir máli: óperan mín skrifaði
sig einfaldlega sjálf og það er
ekkert í henni, sem er yfirborðs-
legt eða unnið með erfiðismun-
um.“
Tíminn sýndi, að Tchaikovsky
hafði rétt fyrir sér. Vinsældir
Eugene Onegin em gffurlegar,
ekki einungis í Rússlandi, heldur
einnig um allan hinn vestræna
heim. Óperan er viðkvæm og
vandasöm í flutningi, en það er
alveg óhætt að mæla með upp-
setningunni frá Ljóðrænu ópe-
mnni í Chicago. Þar er valinn
maður í hveiju rúmi, og sænski
textinn eykur á skilninginn og
ánægjuna. Þess má að lokum
geta, að væntanleg er á markað
hljómplötuupptaka á þessari
ópem með flestum þessum söngv-
umm.
Höfundur er styrktarfélagi ís-
leasku óperuaaar.
XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ
FRÍKIRKJUVINIR
Það er lífsnauðsyn fyrir framtíð Fríkirkjusafnaðarins, að sem flest-
ir jgreiði atkvæði í allsherjaratkvæðagreiðslunni 1. og 2. október
í Alftamýrarskóla og krossi við já.
Upplýsingaskrifstofan er á Laufásvegi 13.
Ef þið þurfið bíl til að komast á kjörstað,
hringið þá í síma 27270.
XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ XJÁ
Fósturheimili óskast!
Fósturheimili óskast fyrir börn á skólaaldri og
böm með sérþarfir.
Þeir, sem hafa áhuga, hringi í Félagsmálastofnun
Reykjavíkurborgar, fósturdeild, sími 25500.
SJÚKRANUDDSTOFA
verður opnuð þriðjudaginn 4. október kl. 15.00 í
Hátúni 6A, Reykjavík.
Upplýsingar og tímapantanir í síma 20560.
Opið frá kl. 15.00 til 21.00.
Símsvari tekur við skilaboðum utan opnunartíma.
Harpa Harðardóttir,
löggiltur sjúkranuddari.