Morgunblaðið - 03.07.1996, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
ERLEIMT
MIÐVIKUDAGUR 3. JÚLÍ 1996 15
Forsetakosningarnar í Rússlandi
Þátttaka
talin ráða
úrslitum
Seinni umferð forsetakosninganna í Rúss-
landi fer fram í dag. Asgeir Sverrisson
segir frá baráttunni síðustu dagana, veikind-
um Jeltsíns forseta og telur sýnt að endur-
kjör hans kunni að vera í hættu, reynist
kosningaþátttaka lítil.
..
'
KívÆ-WXv
Reuter
JELTSÍN hefur verið sjúkur síðustu daga og ekki komið fram opinberlega en í fyrradag sýndi
rússneska sjónvarpið hann á fundi með Alexander Lebed. Var tilgangurinn augljóslega sá að kveða
niður orðróm um, að forsetinn væri alvarlega veikur en það mistókst. Minnti Jeltsín helst á svefn-
gengil og það leyndi sér ekki, að hann er ekki heill heilsu.
LANGRI kosningabaráttu lýkur í
dag í Rússlandi er landsmenn ganga
að kjörborðinu og velja sér forseta
til næstu fjögurra ára. Kannanir
hafa flestar gefið til kynna að Borís
Jeltsín forseti muni bera sigurorð
af frambjóðanda kommúnista,
Gennadíj Tsjúganov, en efasemdir
um heilsu forsetans á síðustu dögum
og mikli stjómmálaþreyta í röðum
almennings gera að verkum að eng-
an veginn er öruggt að Jeltsín verði
endurkjörinn. Þar með kann að
skapast óvissa um að framhald verði
á lýðræðisþróun og markaðsvæð-
ingu í þessu stærsta ríki heims. Upp
er runnin mikilvægasta stundin í
stjórnmálaþróuninni í Rússlandi frá
því að landið reis úr öskustónni á
rústum Sovétríkjanna um áramótin
1991-1992.
í fyrri umferð kosninganna sem
fram fór í júní bar Jeltsín nauman
sigur úr býtum, hlaut um 35% at-
kvæða gegn um 32% Tsjúganovs.
Þótt einungis sé liðinn hálfur mán-
uður frá því að fyrri umferðin fór
fram hefur mikið vatn runnið til
sjávar í rússneskum stjórnmálum.
Hreinsað til í Kreml
Jeltsín hreinsaði til í röðum æðstu
herforingja, rak sjö þeirra og varn-
armálaráðherrann óvinsæla Pavei
Gratsjov og leiddi til öndvegis hers-
höfðingjann fyrrverandi Alexander
Lebed, sem varð þriðji í röðinni í
fyrri umferðinni með um 15% at-
kvæða, um ellefu miljónir kjósenda,
á bak við sig. Án nokkurs vafa var
þetta liður í áætlun sem gerð hafði
verið fyrir kosningarnar, trúlega í
aprílmánuði, og hún gekk upp.
Lebed er nú forseti öryggisráðs
Rússlands og hefur gert óbeint til-
kall til embættis varaforseta. Hann
nýtur mikilla vinsælda og virðingar
í Rússlandi og Jeltsín treystir á að
Lebed geti fært honum þau atkvæði
sem upp á vantar til að hljóta hrein-
an meirihluta í seinni umferðinni í
dag. Þá hefur umbótasinninn Gríg-
oríj Javlínskíj lýst yfir óbeinum
stuðningi við Jeltsín for-
seta en hann hlaut rúm
7% atkvæðanna í fyrri
umferðinni.
Við eðlilegar aðstæður
ætti allt það sem að ofan
er ritað að duga til að tryggja Jelts-
ín forseta endurkjör. Hins vegar
hefur ýmislegt gerst á síðustu vikum
sem orðið hefur til þess að draga
úr sigurvonum Jeltsíns. Þar ræður
tvennt mestu; forsetinn hefur ekki
náð að ljúka kosningabaráttunni
með þeim krafti sem einkennt hafði
hana allt frá upphafi vegna veikinda
sem ýmsum þykja grunsamleg þótt
undirsátar forsetans segi þau aðeins
smávægileg; kvef og þreytu. Þá
bendir allt til þess að kosningaþátt-
taka verði dræm sem koma mun
Tsjúganov og kommúnistum sérlega
vel. Loks eru Rússar dyntótt fólk
þegar kemur að kosningum, þótt
kannanir í fyrri umferðinni hafi
reynst nokkuð nákvæmar.
Tvíþætt herferð
Jeltsíns
Jeltsín hefur einkum lagt áherslu
á tvennt á þeim dögum sem liðnir
eru frá fyrri umferðinni. í fyrsta
lagi hefur hann lagt allt í sölurnar
í því skyni að fá Rússa til að mæta
á kjörstað og taka þátt í kosningun-
um. I þessu efni hefur hann mjög
reynt að höfða til ungra kjósenda í
borgum og m.a. stigið eftirminnileg
dansspor á sviði undir ærandi undir-
leik rússneskra rokktónlistarmanna.
í öðru lagi hefur hann freistað þess
að koma fram sem holdtekja stöðug-
leikans í Rússlandi. í þessu skyni
hefur hann óspart beitt Lebed sem
talað hefur til þjóðarinnar og reynt
að sefa ótta hennar með skriðþunga
sínum, alvörusvip og malarröddinni
grófu. Þetta virðist hafa borið ágæt-
an árangur. Með þokkalega her-
skáum yfirlýsingum um óæskileg
erlend áhrif og nauðsyn festu og
stöðugleika hefur Jeltsín beitt Lebed
fyrir sig í þeirri von að geta hoggið
skörð í fylgisraðir kommúnista.
Gennadíj Tsjúganov átti í miklum
erfiðleikum í fyrri umferðinni. Boð-
skapur hans var á reiki og óánægju
gætti innan flokks hans. Frambjóð-
andinn kom ýmist fram sem tals-
maður þess að horfið yrði aftur til
miðstýringar og þjóðnýtingar Sovét-
tímabilsins eða sem framfarasinnað-
ur jafnaðarmaður sem fyrst og
fremst væri umhugað um að lina
þjáningar þjóðarinnar vegna um-
skiptanna til markaðsbúskapar. Hin
pólitíska ímynd hans var óskýr. Nú
virðist Tsjúganov hafa gert sér ljóst
að hann verði að koma fram sem
fulltrúi nýrrar rússneskrar jafnaðar-
mennsku er hvíli á lýðræðislegum
grunni. Með þessu móti hefur hann
leitað inn á miðjuna. Hann hefur
létt mjög kosningabaráttu sína, birst
dansandi með blómarósum og sést
skemmta sér konunglega með drep-
fyndnum og frjálslegum
vinum sínum í blakleikj-
um. Hann hefur freistað
þess að skapa þá ímynd
að þar fari aðeins venju-
legur - en að sönnu
óvenju ábyrgðarfullur maður -
sem hafi áhyggjur af þróun mála í
heimalandi sínu og vilji hafa þar
nokkur áhrif á.
Hlutdrægni fjölmiðla
Kommúnistar hafa kvartað mjög
undan því að aðgangur þeirra að
fjölmiðlum sé heftur, forráðamenn
ríkismiðla leyfi sér meira að segja
að neita að birta auglýsingar þeirra.
Þessar kvartanir eiga vísast við rök
að styðjast. Fjölmiðlar hafa verið
hallir undir Jeltsín og áróður komm-
únista í sjónvarpi allra landsmanna
hefur ekki farið hátt. Nýjasta dæm-
ið um þessa hlutdrægni fjölmiðla
er lítill sem enginn fréttaflutningur
af meintum veikindum forsetans.
Þótt Jeitsín hafí nú ekki sést opin-
berlega í sex daga hefur sú frétt
ekki náð til almennings í Rússlandi.
Hún hefur vakið hefðbundnar
vangaveltur og sögusagnir í Moskvu
og vafalaust einnig í nokkrum öðr-
um stærstu borgunum en annars
staðar hefur alþýðu manna ekki
verið skýrt frá þessu.
Forsetinn kom fram í sjónvarpi á
mánudag og varð sú frammistaða
til þess að vekja gamla Kremlar-
fræðinga aftur til lífsins og fylla
þá áhuga á ný. Jeltsín líktist einna
helst eikardrumbi eða stríðsmálaðri
múmíu. Hann flutti erindi sem varði
í um fjórar mínútur og var ekki í
beinni útsendingu. Jeltsín reyndi að
sannfæra þjóðina um að hann væri
maðurinn til að stýra rússnesku
þjóðarskútunnni i átt til lýðræðis
frelsis og hagsældar. Röddin þótti
heldur rám, sem virtist staðfesta
fullyrðingar aðstoðarmanna hans
um að Jeltsín þjáðist af þreytu og
kvefí. Forsetinn var á hinn bóginn
gjörsamlega svipbrigðalaus og tæp-
ast með lífsmarki. Varð þetta eðli-
lega til að kveikja vangaveltur um
að Jeltsín væri alvarlega veikur en
hann fékk tvívegis hjartaáfall á síð-
asta ári. Virtist hann þá fársjúkur
og nánast fullvíst að dagar hans í
embætti væru senn taldir. Jeltsín
vaknaði hins vegar aftur til lífsins
og sýndi aðdáunarverða seiglu á
síðustu vikum kosningabaráttunnar.
Nú velta menn því fyrir sér hvort
múmían lifni við á ný því Jeltsín
hefur oft áður birst í slíku drumbs-
líki í rússneskum fjölmiðlum.
Andstæðingar forsetans hafa
reynt að nýta sér til fullnustu meint
veikindi hans. Gennadíj Tsjúganov
krafðist þess að opinber rannsókn
færi fram á heilsufari Jeltsíns og
að seinni umferð kosninganna yrði
frestað. Sagði hann öldungis ljóst
að Jeltsín væri fársjúkur maður og
ófær um að stjórna Rússlandi.
Fársjúkir leiðtogar
Hvaða áhrif munu veikindi Jelts-
íns og fjarvera hans síðustu dagana
hafa í kosningunum í dag? Þess er
fyrst að geta að Rússar hafa löngum
vanist því að sjá leiðtoga sína í slíku
ástandi í fjölmiðlum og vangaveltur
og sögusagnir um heilsufar keisar-
ans/leiðtogans hafa löngum verið
eðlilegur hluti af rússnesku þjóðlífi.
Byltingarleiðtoginn Vladímír Lenín
var fársjúkur maður síðustu æviár
sín og gat lítið sem ekkert starfað.
Valdabaráttan hefur löngum hafíst
við sjúkrabeð hins deyjandi leiðtoga
í Rússlandi. Þeir Júríj Andropov og
Konstantín Tsjernenko, eftirmenn
Leoníds Brezhnevs og forverar Mík-
haíls Gorbatsjovs, áttu við mikil
veikindi að stríða í þann skamma
tíma sem þeir voru við völd. Ákvarð-
anirnar tóku þá undirsátar þeirra
við sjúkrarúm hins sjúka leiðtoga.
Lengst gekk þetta þó í valdatíð
Brezhnevs sem var öldungis óvinnu-
fær og meðvitundarlítill síðustu
æviárin. Margar skjalfestar frá-
sagnir af veikindum hans hafa kom-
ið fram á síðustu árum. Fyrrum
háttsettir menn innan Sovétkerfis-
ins hafa lýst því hvernig þeim mætti
maður í drumbs- eða múmíumynd
á fundum, gjörsamlega þrotinn af
kröftum og við litla meðvitund. í
nýrri bók („From the Shadows" út-
gef. Simon & Schuster) sem Robert
Gates, fyrrum yfirmaður bandarísku
leyniþjónustunnar CIA, hefur sent
frá sér segir hann frá því er verið
var að flytja Brezhnev á milli her-
bergja á leiðtogafundi hans og
Jimmy Carters Bandaríkjaforseta í
Vínarborg í júnímánuði 1979. Tveir
risavaxnir KGB-menn gengu þá
jafnan við hlið Brezhnevs, héldu
undir handlegg hans og leiddu hann
áfram. Þegar leiðtoginn þurfti að
fara á milli hæða báru tröllin hann
upp stigana. Þetta var um þremur
árum áður en Brezhnev kvaddi
þennan heim.
Rússar eru því alvanir að leiðtog-
ar þeirra veikist og birtist í torkenni-
legu ástandi á sjónvarpsskermum
landsmanna. Sú staðreynd ein og
sér mun ekki duga til þess að fella
Jeltsín í kosningunum í dag auk
þess sem skipulega hefur verið reynt
að draga úr áhrifum þessa eins og
fyrr var getið.
Fullvíst má og telja að hin nýja
valdastaða Alexanders Lebeds mun
verða til þess að sefa ótta þeirra
sem kunna að fýllast hræðslu vegna
þessa. Hann er nú ímynd stöðugleik-
ans í Rússlandi og stór hluti þjóðar-
innar treystir honum. Veikindi leið-
togans þurfa því ekki að vera ávísun
á óstöðugieika, líkt og sagan sýnir.
Kosningaþreyta
og kæruleysi
Það er miklu frekar sérstakt
áhyggjuefni fyrir Jeltsín og valda-
hópinn í kringum hann
að svo virðist sem al-
menningur í Rússlandi sé
búinn að fá nóg af stjórn-
málum og tilheyrandi
kosningabaráttu að sinni.
Þetta getur sannast sagna tæpast
talist undrunarefni. í raun hefur
baráttan um forsetaembættið staðið
allt þetta ár og þar áður fóru fram
fyrirferðarmiklar þingkosningar. í
raun er það undrunarefni og lofsam-
leg umsögn um lýðræðið í Rússlandi
að um 70% skyldu taka þátt í fyrri
umferðinni.
Nú blasir önnur staða við. Kann-
anir í stærstu borgunum, þar sem
Jeltsín nýtur yfirburðafylgis, hafa
gefið til kynna að margir ætli að
nýta sér fríið á kjördag en kjósa
ekki. Svo virðist sem almennt sé
talið víst að Jeltsín muni fara með
sigur af hólmi og í herbúðum forset-
ans óttast menn mjög að sigurvissa
og ákveðið kæruleysi hafí náð að
skjóta rótum. Afleiðingamar gætu
orðið skelfilegar fyrir forsetann.
Fullvíst er að fylgismenn kommún-
ista munu skila sér á kjörfund.
Flokkurinn er eina stjórnmálaaflið
í landinu sem teljast má vel skipu-
lagt. Kjósendur flokksins eru eink-
um eldra fólk, eftirlaunaþegar og
aðrir þjóðfélagshópar sem umbóta-
stefnan svonefnda hefur leikið grátt
og skert lífskjörin hjá,
Þegar fylgi Jeltsíns í fyrri umferð-
inni er skoðað virðist ljóst að kosn-
ingaþátttakan má ekki verða undir
60% eigi forsetinn að halda velli. í
því efni er ljóst að þátttakan í
stærstu borgunum fimm verður að
reynast mikil þar eð kommúnistar
eru sterkir á landsbyggðinni.
Þótt skoðanakannanir hafi reynst
þokkalega áreiðanlegar í fyrri um-
ferðinni er ekki þar með sagt að
það eigi við í hinni síðari. Kannanir
hafa flestar gefið til kynna að Jelts-
ín muni sigra en tölurnar hafa verið
ákaflega misvísandi. Fyrirtæki sem
reynst hafa farið nærri um úrslit
kosninga í Rússlandi spá því að
munurinn geti reynst um fíögur og
í mesta lagi sex prósentustig. Það
ætti að nægja til að fylla menn Jelts-
íns skelfingu. I einni könnun kváð-
ust 50% þátttakenda ætla að kjósa
forsetann, 46% Tsjúganov en af-
gangurinn kvaðst ætla að hafna
báðum án þess þó að skila auðu eða
gera ógilt sem er lýðræðislegur val-
kostur er Rússar hafa innleitt í kosn-
ingum sínum.
Ráða veðurguðirnir?
Tvær kannanir sem kynntar voru
á sunnudagskvöld gáfu til kynna
að einungis um helmingur kjósenda
í Moskvu og St. Pétursborg hygðist
neyta atkvæðisréttar síns. Þá hefur
komið í ljós að ungt fólk í borgunum
virðist vera sérlega kærulaust í
þessu efni og að algjörlega er óvíst
hvort þessir kjósendur, sem ættu
flestir sem allir að styðja
Jeltsín, hafa fyrir því að
ganga á kjörfund. Reyn-
ist þetta rétt eru Jeltsín
og menn hans í miklum
vanda og búast má við
tvísýnum og spennandi kosningum.
Veðurguðirnir hafa einnig áhrif
á kosningar austur í Rússlandi sem
annars staðar í heiminum. Sólskin
hefur almennt þau áhrif að almenn-
ingur flykkist út og fer þá um leið
á kjörstað. Góða veðrið mun því
gagnast Jeltsín. Rigning og dimm-
viðri verður hins vegar til þess að
kjósendur halda sig heima. Berist
sjónvarpsmyndir frá Moskvu og
Pétursborg af almenningi í hams-
lausu ísáti, sem er helsta skemmtun
Rússa á góðviðrisdögum, verður
óhætt að ætla að Jeltsín eigi góða
sigurmöguleika.
Kvarta undan
hlutdrægni
fjölmiðla
Lebed er
ímynd stöðug-
leikans