Þjóðviljinn - 07.12.1991, Blaðsíða 6

Stj ómmál
' grein í Þjóðviljanum snemma
T á þessu ári fór ég orðum um
I þá hugmynd að flokkakerfið
JL á íslandi sé úrelt. Ég leiddi að
því rök að það sé í rauninni ekki
úrelt þetta flokkakerfi, sem
byggist á fjórskiptingunni: tveir
vei kalýðsflokkar, sósíaiiskur og
sósíaldemókratískur, miðflokkur
og hægri flokkur.
Þetta flokkakerfi er í samræmi
við grundvallarmótsagnir auð-
valdssamfélagsins, þá stéttaskipt-
ingu sem svarar til þeirra og þann
skala pólitískra hugmynda sem bú-
ast má við út frá þessum forsend-
um og nær frá hugmyndum um
róttæka umsköpun samfélagsins í
átt til sósíalisma yfir til íhaldssemi
og vöm fyrir borgaraleg gildi
og/eða kapitalískt hagkerfi.
Stéttarandstæðumar hafa ekki
breyst í gmndvallaratriðum þrátt
fyrir miklar breytingar á yfirborði
samfélagsins og jafnvel í hagkerf-
inu sjálfii. Og þessi pólitíski skali
er í sjálfú sér ekki úreltur, en hins
vegar felur hann aðeins í sér eina
vídd hins pólitíska vemleika og
pólitískra andstæðna.
Mér virðist að talið um að
flokkakerfið sé orðið úrelt stafi að
nokkm leyti af þessu: pólitísk við-
horf hafa í auknum mæli orðið tví-
eða þrivíð, og það skynja margir
meira og minna óljóst og lenda í
vandræðum með að koma þeim
fyrir á þessum einvíddarskala sem
þeir hafa vanist, og jafnframt lenda
hefðbundnu flokk-
amir meira og
minna á skjön við
þessi viðhorf af
því að þeir komast
ekki út úr sínum
einviða þanka-
gangi.
Þessar víddir
má skýra með
mynd, sem er auð-
vitað svolítil einfoldun og sjálfsagt
umdeilanleg að einhverju leyti. En
á þessari mynd má sjá línu frá
vinstri, þar sem skráð er „sósíal-
ismi, sameign/samvinna, maðurinn
ræður“, yfir til hægri, þar sem
stendur „kapítaiismi, einka-
eign/samkeppni, auðmagnið ræð-
ur“. Þessa línu getum við kallað
hagkerfislínuna, og er þar raunar
kominn sá skali sem um var rætt
hér að framan. Hins vegar liggur
önnur lína að neðan þar sem stend-
ur „miðstýring, forræði ríkis/stofn-
ana/flokks og/eða auðmagns,
áhrifaleysi almennings" og upp
þangað sem stendur „frelsi, beint
íýðræði, sjálfsforræði". Þessa línu
getum við til hægðarauka kallað
frelsislínuna. Samkvæmt einvídd-
arþankaganginum fellur þessi lína
saman við hagkerfislínuna, en hér
er hún lálin ganga þvert á hana og
þar með skapar hún aðra vidd í
hina pólitísku mynd.
sjá mynd.
Samkvæmt einvíddarþanka-
ganginum lenda á sama bási
kommúnismi eða sósíalismi og al-
ræði ríkis og flokks og þar eru
gömlu kommúnistaflokkamir settir
niður, en síðan koma ýmsir sósíal-
istaflokkar, þá sósíaldemókrata-
flokkar, miðflokkar af ýmsu tagi
og loks hægri flokkar eða íhalds-
og frjálshyggjuflokkar þar sem
saman em spyrt einkaeign, sam-
keppni og frelsi einstaklingsins.
Þótt margt greini flokkana á
þessari pólitísku línu að, er annað
sem sameinar þá: það er það sem
kalla mætti tæknilega skynsemis-
hyggju, og felur í sér meðal annars
oftrú á tæknilegum og efhislegum
framfomm, tæknilegum lausnum
og sérfræðingum og forsjá óper-
sónulegra fyrirbæra eins og rikis,
skrifræðislegra stofnana og lög-
mála auðmagns og markaðs. Þetta
er ef til vill mismunandi rikjandi í
flokkunum en ríkjandi þó, enda
ríkjandi hugsun í öllum þróuðum
iðnríkjum, hvort sem þau hafa ver-
ið kennd við kapítalisma eða sósí-
alisma og kommúnisma. Við sjáum
í henni huglæga hlið kapítalismans
og tæknisamfélagsins og hún verð-
ur ekki skilin frá þeim framfomm
sem því fylgja. Sósíalistar og aðrir
sem kenndir em við vinstri hafa
gjaman gagnrýnt hana, en eðlilega
hefur hún þó viljað loða við hug-
sjónina og baráttuna fyrir bættum
kjömm alþýðunnar, og þannig hef-
ur hún stuðlað að umbreytingu día-
lektískrar efnishyggju marxismans
í þá vélrænu einvíddarefnishyggju,
sem ríkt hefur í Sovétríkjunum og
kreppt að hugmyndalegum þróun-
armöguleikum kommúnistaflokk-
anna í Vestur- Evrópu.
Þessi hugsun er skammsýn.
Henni fylgir sú skammsýna hag-
kvæmnishyggja, sem segir að
hverja vöm skuli framlciða þar
sem ódýrast er og á þann hátt sem
ódýrast er, sem á stærstan þátt í
þeirri mengun og umhvcrfisspjöll-
um, sem við eigum nú við að
glíma og ætlum að efiirláta böm-
um okkar, og liggur að baki hug-
myndinni um að greiða fyrir flutn-
ingi fólks úr afskckktum byggðum
sem og stefnu Evrópubandalagsins
pólitísk viðhorf hafa í auknum mæli orðið
tví- eða þrívíð, og það skynja margir meira
og minna óljóst og lenda i vandræðum með
að koma þeim fyrir á þessum einvíddarskala
sem þeir hafa vanist.
YlÐHOEF
Einar Ólafsson skrifar
í einni vídd
VIMQTRI wiiriíai r ni Frelsi beint lýðræði sjálfsforræði
Anarkismi/ lýðræðislegur sósíalismi Frjalshyggja
Sósíalismi , , Kapítalismi
acll UClgll/öalli V Illlla maðurinn ræður . CIIUvaClgII/aaIIIK.t/ppill demokrati auðmagnið ræður
(Stalimsmi) fáveldi/einræði ríkiseign (Fasismi) fáyeldi/einræði emkaeign
Miðstýring forræði ríkis/flokks og/eða auðmagns áhrifaleysi almennings » m m Þjóðviljinn /EÓ/ebé WwÍ
um sameiginlegan vinnumarkað.
Þessi hugsun er stöðnuð. Sam-
kvæmt henni er ekkert athugavert
við ofúrvald verkaskiptingarinnar
og fjöldaframleiðslunnar og að-
greiningu framleiðslunnar og vinn-
unnar frá einkalífinu og nánasta
umhverfi. Samkvæmt henni er
sjálfsagt að frumkvæði einstak-
lingsins sé einskorðað við tóm-
stundimar og þó svo aðþrengt þar,
að þegar lalað er um frumkvæði
einstaklingsins er frekar átt við
brask þeirra sem aðgang hafa að
fjármagmni. í þessari hugsun felst
djúptæk vantrú á manninn: farsæld
hans byggist á öðru tveggja, aga
eða gróðaflkn. Þess vegna hlýtur
samfélagið og framleiðslan annað-
hvort að byggjast á ríkisrekstri og
aga miðstýringarinnar eða mark-
aðsbúskap og gróðasókn. Stjóm-
málamaður sem hugsar öðmvísi er
óábyrgur. Og þar sem alger ríkis-
rekstur er talinn óviðunandi liggur
hneigð stjórnmálamannanna frá
honum, og um leið frá kommún-
isma/sósíalisma, og yfir til mark-
aðsbúskapar og frjálshyggju.
Þennan hugsanagang sjáum við
líka austur í Evrópu. Bæði þar og
hér sjá stjómmálamennimir ekki
annað í hmni ríkiskommúnismans
eða stalínismans en gjaldþrot sósí-
alismans, en í rauninni kemur
þama fram gjaldþrot þeirrar tækni-
legu skynsemishyggju, sem þeir
sjálfir sitja fastir í, og er leiðarljós
hinna nýju krata og markaðs-
hyggjumanna austur þar.
En raunin er sú að æ flciri em
famir að draga þennan hugsunar-
hátt í efa. Það er þetta sem ég á við
með því að pólitísk viðhorf hafi í
auknum mæli orðið tví- eða þrívíð.
Þau snúast ekki jafnmikið og áður
um sósíalisma og ríkisrekstur eða
kapítalisma og frjálsa verslun. Að
vísu hefur þetta enn ofurvægi í
pólitískum umræðum af því að
hefðbundnu flokkamir sitja fastir í
þessu og þeim er jú fyrst og fremst
gefið orðið. En önnur sjónarmið,
sem fara út fyrir þessa einvíddar-
tækniskynsemislínu sem liggur
milli hugmyndaparanna „sósíal-
ismi/ríkisrekstur“ og „kapítal-
ismi/frelsi einstaklingsins“, verða
æ meir áberandi. Þessi sjónarmið
vom áberandi í stúdentauppreisn-
inni og hippahreyfingunni fyrir um
tveimur áratugum og við sjáum
þau áffam í ýmsum nýjum flokk-
um, hreyfingum og samtökum sem
komið hafa fram að undanfomu
eins og kvennahreyfingunni og
Kvennalistanum, friðarhreyfing-
unni, umhverfishreyfingunni,
byggðastefnusamtökum og flokk-
um, samtökum heimavinnandi
fólks osfrv. Þetta kemur fram á af-
káralegan hátt í nýaldarhreyfing-
unni og jafnvel að vissu leyti í
sókn frjálshyggjunnar að undan-
fomu. Það má til dæmis sjá í ný-
fijálshyggjuflokkunum í Noregi,
Danmörku og víðar. Framfara-
flokkurinn í Noregi er undarlegt
sambland nýríkra uppa, sem vilja
sem mest frelsi auðmagnsins, og
alþýðumanna, bæði verkamanna,
bænda og smáatvinnurekenda, sem
em fyrst og fremst að andæfa ofúr-
valdi ríkis og stofnana, ekki yfir
auðmagninu heldur þeirra eigin
lífi. Og detta svo í leiðinni ofan í
andúð á innflytjendum frá fjarlæg-
um löndum. Það er sem sagt að
koma upp vaxandi en mjög ómark-
visst og stundum innbyrðis and-
stætt andóf gegn þeirri tæknilegu
skynsemishyggju sem er samofin
ofúrveldi ríkis, stofnana og auð-
magns og einkennir meira og
minna alla hefðubundnu flokkana
og öll hefðbundin stjómmál og er i
raun óhjákæmilegur fylgifiskur
kapítalismans.
Hér fömm við að nálgast
kreppu sósíaldemókratísku og sósí-
alísku flokkanna. Og út úr þeirri
kreppu velja sósíaldemókrtatískir
flokkar eins og Alþýðuflokkurinn
Ieiðina til aukinnar markaðshyggju
og fijálshyggju en sósíalistaflokkar
eins og Alþýðubandalagið leiðina
til kratismans sem nuddar sér upp
við markaðshyggjuna, og gera
fijálshyggjuna ekki kapítalismann
að höfuðóvini - til að greina sig frá
hægri krötunum. En sú leið - því
þetta er í rauninni sama leiðin - er
augljós blindgata. Þeir feta sitt
gamla einstigi hver eftir öðrum í
átt til upphaflegrar hugsjónar borg-
arastéttarinnar sem bar í sér eigin
endalok og hljómar á tímum síð-
kapítalismans eins og bemsku-
draumamgl kalkaðs gamalmennis.
Af því að gömlu frelsishugmynd-
imar em ósamrýmanlegar þróun
kapítalismans, eins og gömlu sósí-
alistamir og anarkistamir sáu fyrir,
Það er þetta einstigi tæknilegu
skynsemishyggj-
unnar og einvídd-
arþankagangsins
sem veldur því að
greiningin í verka-
Iýðsflokka, mið-
flokka og borgara-
legra auðhyggju-
flokka verður
meira og minna
marklaus. Þeir
feta einstigið hver
eftir öðmm með
mismunandi
áherslur eftir því
hvar þeir em staddir, en er um
megn að takast virkilega á á hug-
myndafræðilegum og stéttarlegum
forsendum, hvað þá að þeir geti
sótt eitthvað út fyrir einstigið.
Höfundur er skáld.
Hér forum við að nálgast kreppu sósíal-
demókratísku og sósíalísku flokkanna. Og út
úr þeirri kreppu velja sósíaldemókratískir
flokkar eins og Alþýðuflokkurinn leiðina til
aukinnar markaðshyggju og frjálshyggju en
sósíalistaflokkar eins og Alþýðubanalagið
leiðina til kratismans.
Minming
Kjartan Steinbach
Fæddur 4. nóvember 1909 — Dáinn 30. nóvember 1991
Þegar síminn hringdi laugar-
dagskvöldið 30. nóvember s.l. og
faðir minn sagði mér að afi minn
væri dáinn, greip mig mikil sorg.
Hann afi Kjartan sem var svo fast-
ur punktur í lífi mínu. Við vomm
nýbúin að vera hjá afa og ömmu í
afmælinu hans afa, og ég sá hann
svo Ijóslifandi fyrir mér. Alltaf var
hann rólegur og hægur, gekk um
gólf með hendur fyrir aftan bak.
Hann sagði skemmtilega frá hlut-
unum og hafði frá svo mörgu að
segja.
Eg kann ekki að segja frá lífi
afa en hann giftist ömmu Sossu og
þegar ég man fyrst eftir mér áttu
þau heima á Birkimel. Þangað var
alltaf gott að koma.
Afi og amma áttu 3 böm, Guð-
mund, íoður minn, Ragnhildi og
Kjartan og vom þau öll fædd með
10 ára millibili. Oft sagði amma:
„og svo kom 4. bamið tíu ámm
seinna“, en það var fyrsti bíllinn
þeirra. Hann afi hugsaði vel um
bílana sína sem og allt annað sem
hann kom nálægt. Það var afa yndi
að keyra bíl, geta farið allt á bíln-
um. Amma Sossa naut þess líka að
láta afa keyra sig um bæinn, i
heimsóknir og til þess að gæta
bamabamanna. Afi var svo lán-
samur að geta keyrt fram til síðasta
dags. Það lýsir afa vel að þegar ár-
in færðust yfir og sjónin dapraðist
þá hætti hann að keyra í myrkri og
slæmri færð og fór ferða sinna í
birtu.
Fyrir 1 1/2 ári fluttu afi og
amma af Birkimelnum í Hjallasel
47, lítið parhús í tengslum við
Seljahlíð. Þar komu afi og amma
sér vel fyrir og var afi fljótur að
hengja myndir upp fyrir ömmu og
koma sér þægilega fyrir í vinnu-
herbergi sínu. Ég held að fá hjón
hafi verið samheldnari en þau afi
og amma. Þar sem afi var þar var
amma.
Guð styrki elsku ömmu Sossu
sem nú á um svo sárt að binda að
sjá á eftir lífsförunauti síðastlið-
inna 64 ára, þau hafa gengið í
gegnum súrt og sætt saman.
Megi elsku afi hvíla í friði.
Ditta
ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 7 .desember 1991
Síða 6