Vísbending - 22.12.2006, Blaðsíða 27

þegar stjómmálaumskipti höfðu orðið í
landinu, að sjóðurinn lýsti sig reiðubúinn
til stuðnings við alntenna og róttæka
stefnubreytingu í efnahagsmálum.
Þegar fulltrúi hans, Norðmaðurinn Rolf
Evensen, kom til landsins í nóvember
1959 til þess að kynna sér umfangs-
miklar fyrirætlanir nýrrar ríkisstjómar
flutti hann þau skilaboð að Islandi stæði
til boða hækkun á kvóta sínum úr 1
milljón í 11 milljón dollara. Treysti landið
sér hins vegar ekki til róttækra umbóta og
vildi halda sér við ríkjandi kerfi, myndi
sjóðurinn ekki geta léð því samþykki.
Svo fór að hin auknu dráttarréttindi urðu
bakhjarl þeirra víðtæku umbóta sem
gengu undir nafninu viðreisn. Höfðu þá
liðið fimmtán ár frá því að ísland gerðist aðili að sjóðnum, án þess að
landið færði sér í nyt þá kosti sem aðildin gat veitt til að endurheimta
frjáls viðskipti.
Afdrifarík mistök
Á fyrri hluta tuttugustu aldar slógu íslensk stjómvöld því þrisvar
sinnum á frest að laga gengismál landsins að breytingum sem orðið
höfðu í umheiminunt. I fyrsta skipti stafaði drátturinn einna helst af
ágreiningi um hækkun gengisins, enda þótt samstaða væri um sjálfa
tenginguna við gull. I annað skiptið, þegar gullfóturinn brast árið
1931. var haldið fast við tengingu við sterlingspundið en ekki leitað
eftir jafnvægi á grundvelli hreyfanlegs gengis, eins og gert var á öðmm
Norðurlöndum. Þriðja sinnið, á ámnum eftir síðari heimsstyrjöld, var
látið undir höfuð leggjast að fylgja þeim reglum um ákvörðun gengis
sem fólust í Bretton Woods kertlnu sem íslendingar höfðu gerst
aðilar að um leið og því var komið á fót árið 1944.
Telja má að drátturinn í lok þriðja áratugarins hafi ekki skipt
sköpum vegna þess að skeið gullfótarins hafi hvort eð er verið á
enda runnið. Eigi að síður hefðu áherslur í stjóm efnahagsmála
tvímælalaust orðið aðrar en var hefði eindregið verið stefnt að
tengingu við gull á þessum tíma.
Styrking gjaldeyris- og gullforða hefði
þá haft forgang umfram aukningu
opinberra framkvæmda og landið verið
betur undir heimskreppuna búið en raun
varð á. Það fer á hinn bóginn ekki milli
rnála hversu alvarlegar afleiðingar sú
gengisstefna hafði sem tekin var 1931
og fylgt allt fram til 1939. Kreppan
hér á landi varð dýpri og langvinnari
en annars hefði orðið, og landið festist
æ meir í haftakerfi sem erfítt reyndist
að brjótast undan. Hið sama gerðist að
styrjöldinni lokinni, að dráttur á aðlögun
að nýjum kringumstæðum varð til þess
að Islendingar flæktust í æ margbrotnara
hafta- og styrkjakerfi, sem haldið var
uppi með erlendri efnahagsaðstoð, á sama tíma og nágrannar þeitra
nutu góðs af vaxandi viðskiptum og frjálsara athafnalífi.
Það væri fljótræði að draga þá ályktun tif þessari reynslu fyrri tíma
að mestu skipti að laga stjóm gengis- og peningamála sem fyrst að
stefnu umheimsins, hver sem hún kynni að vera. Nokkur tími getur
liðið áður en ljóst er hver sú stefna raunverulega sé, og ekki er víst
að hún henti landinu í öllu tilliti. Það skiptir hins vegar miklu að fyrir
hendi sé sú umgjörð stofnana þar sem unnt sé að meta aðstæður
sem best og leggja á ráð um stefnuna og framkvæmd hennar, en því
var ekki að heilsa á fyrri hluta tuttugustu aldar þegar sjálfstæðum
seðlabanka hafði ekki verið kontið á fót. Þá er ekki síður mikils um
það vert að stjómmálamenn og stjómmálaflokkar einskorði sig ekki
við afstöðu sem þeir geta trauðla horfið frá þegar vísbendingar leiða
til nýrra átta.
Heimildir:
Við þessa samantekt hefur verið stuðst við ritgerðir eftir þá Bjarna Braga Jónsson,
Jóhannes Nordal, Jónas H. Haralz og Magnús Svein Helgason í bókinni: Frá kreppu til
viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag 2002. Enn fremur er stuðst við grein
Hannesar H. Gissurarsonar: Gengishœkkunin 1925 í Landshagir, Landsbanki íslands
1986, og við grein þeirra Jóhannesar Nordals og Ólafs Tómassonar: Frá floti til jlots í
Klemensarbók, FVH, 1985.
Kreppan hér á landi varð dýpri
og langvinnari en annars hefði
orðið, og landið festist œ meir
í haftakerfi sem erfitt reyndist
að brjótast undan. Hið sama
gerðist að styrjöldinni lokinni,
að dráttur á aðlögun að
nýjum kringumstœðum varð
til þess að íslendingar flœktust
f œ margbrotnara hafta- og
styrkjakerfi
,0/e()f'/eyjó/ (HjJer/viœ/t fomanc/l ár
«PöA’Á’/f/ff of(L'/fj)tf// á á/'f/ft/ 'S'e/n er acf /t(fa
Gutenberg ehf. I Suðurlandsbraut 24 I 108 Reykjavík I Kt: 440734 0149 I Sími: 545 4400 Fax: 545 4401 Glltenberg
VÍSBENDING I 27