Vísbending - 22.12.2006, Blaðsíða 33

Voru verkföll III nauðsyn?
Verkalýðsbaráttan var mjög hörð á árum áður. Stundum stóðu
allsherjarverkföll vikum saman. Var þetta nauðsynlegt til þess
að tryggja lífskjörin?
Það er reyndar ekki rétt að saga verkalýðsbaráttunnar á Islandi sé
ein samfelld verkfallssaga þótt einstakar deilur, eins og Nóvudeilan
og gamaslagurinn og svo tiltekin verkföll á stríðsárunum og síðan
á sjötta og sjöunda áratuginum, sitji í fólki á okkar aldri eins og
samfelldur slagur. Samskiptin á milli aðila voru þó harkalegri á
árum áður en nú og traust á milli aðila minna. Þjóðfélagsbaráttan
var öll grimmari og ég held þess vegna að deilumar hafi verið
óhjákvæmilegur fylgifiskur aðstæðna.
Nú er vitað að verkföll valda þjöðhagslegum skaða, hvers vegna
beittu menn þeim af slíkri hörku sem raun ber vitni? Var um
að kenna óbilgirni atvinnurekenda eða óraunhæfum kröfuni
verkalýðsins?
Eflaust hefur hvort tveggja komið til en ég held, eins og ég sagði
áðan, að skýringin sé almenn harka í þjóðfélagsbaráttunni og skortur
á trausti á milli aðila.
A árununi eftir 1970 byrjuðu hagfræðingar að vinna hjá
verkalýðssamtökunum og atvinnuveitendum. Iíngu að síður
voru sanmingarnir á árunum 1970 til 1990 yfirleitt upp á tuga
prósenta hækkun launa og veröbólgan var 40 til 60% áruni
saman. Hvernig stóð á þessu?
Þetta tímabil einkenndist af miklum sveiflum í efnahagslíftnu og
það má segja að aðstæður hafi ekki boðið upp á annað en gagnkvæma
hörku. Verkalýðshreyfingin knúði fram kauphækkanir og stjómvöld
tóku þær til baka með gengisfellingum og verðbólgu. Það skorti
traust og samstöðu milli aðila til að rjúfa þann vítahring. Það að
hagfræðingar komu til starfa hjá samtökunum breytti þessu ekki í
sviphendingu en ég held þó að það megi segja að jreir haft stuðlað
að því að gefa aðilum sameiginlegar viðmiðanir og færa umræðuna
að samhengi einstakra þátta. Ráðning þeirra endurspeglar vilja
samtakanna til að ná skýrari yfirsýn og styrkja þekkingu samtakanna
á stöðu og samhengi efnahagsmála. Að því leyti er ráðningin tákn um
breytingar í þjóðfélagsumræðunni og breyttar áherslur. Það er hins
vegar út í hött að ímynda sér að það eitt að ráða hagfræðinga til starfa
mundi umsnúa öllum vinnubrögðum.
Spillti pólitikin fyrir?
Árið 1976 hafði verðbólga lækkað nokkuð frá árunum þar á
undan. Eftir sólstiiðusamningana 1977, sem leiddu til tugprósenta
launahækkunar, rauk hún upp aftur og var komin yíir 100%
þegar loks náðist eitthvert taumhald á henni árið 1983.
Hvers vegna gátu menn ekki náð saman um aðgerðir til þess
að ná verðbólgunni niður?
Þetta voru miklir umbrotatímar í efnahagsmálum og þegar ég
horfi til baka held ég að menn hafi einfaldlega ekki haft nein ráð til
að fara aðrar leiðir. Til að rjúfa vítahringinn þuifti allsherjar samstöðu
sem náðist einfaldlega ekki fyrr en árið 1990 og við þær sviptingar
sem gengu yfir efnahagsmálin á þessum tíma hefði verið mjög erfitt
að ná þessari samstöðu og samskipti aðila voru ekki nógu traust til
|ress að til slíkrar tilraunar gæti komið.
Verkalýðshreyfingin var mjög pólitísk á þessum árum. Gat það
spillt fyrir árangri í kjaramálum að menn vildu beita lienni til
þess að klekkja á stjórnvöldum?
Samfélagið allt var miklu pólitískara á þessum ámm en í dag.
Innan verkalýðshreyfingarinnar vom flokksböndin hins vegar
byrjuð að rakna upp og það sama á við um samtök atvinnurekenda.
Á því tímabili sem þú talar um vom bæði vinstri og hægri stjómir
og hvorugt stjómarmunstrið gat tekist á við sviptingamar. Einmitt
það var kannski sá lærdómur sem aðilar vinnumarkaðarins drógu af
reynslu þessaraára. Stjómarmunstrið varef til vill ekki meginatriði.
Samtökin á vinnumarkaði urðu sjálf að ná saman og leggja fram
mótaðar Iínur gagnvart stjómvöldum ef vænta átti árangurs.
Stjórnvöld hafa oft koniiö að kjarasaniningum með svonefndum
félagsmálapökkum. Hvort er þetta gagnlegt eða skaðlegt? Er til
einhver hæfileg aðkonia ríkisvaldsins?
Eg held að það sé enginn einfaldur leiðarvísir til um aðkomu
ríkisvaldsins á hverjum tíma. Ég tel að félagsmálapakkamir hafi
skipt miklu máli til að byggja upp gagnkvæmt traust milli aðila
vinnumarkaðarins og stjómavalda, auk þess sem þeir fólu í sér
ntikinn og varanlegan réttindaávinning. Til að rjúfa margnefndan
vítahring vom félagsmálapakkamir einir og sér hins vegar ekki
nægilegir. Það varð að takast víðtækari samstaða þar sem tekið væri
á efnahagsmálunum í heild.
Hér á landi hefur vinnuniarkaðurinn verið tvískiptur, almennur
vinnumarkaður og opinber ntarkaður. Þessir markaðir eru ekki
alltaf samstiga. Hefði það verið til góðs að söntu reglur giltu unt
alla?
Já, ég held að það hefði verið auðveldara að tengja samtökin ef
forsendur hefðu verið þær sömu. Því má bæta við að munurinn hefur
minnkað mjög með ámnum, bæði með auknum réttindum fólks á
almennum vinnumarkaði og minni mun á atvinnuöryggi opinbeira
starfsmanna og þeirra sem em á almennum vinnumarkaði. I dag
sé ég fátt auknu samstarfi til fyrirstöðu og þess vegna sameiningu
samtakanna.
I franthaldi af síðustu spurningu má segja að unt árabil hafi
aöilar vinnumarkaðarins, atvinnurekendur og verkalýður, haft
talsverð pólitísk völd. Á síðari árunt virðast þau hafa minnkaö
niikið og ntenn velta fyrir sér hvort svona samtök séu nauðsynleg.
Hvað hefur breyst?
Enn held ég raunar að verkalýðshreyfingin og samtök
atvinnurekenda hafi vemleg pólitísk ítök. Hitt er ljóst að með auknum
stöðugleika í samfélaginu verða átakaaugnablikin færri og áhrifin
verða í meira mæli í daglegunt samskiptum aðila. Við verðum líka að
muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka atvinurekenda
hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint snúa
að vinnumarkaðsmálum og kjömm. Þannig sýnist mér til dæmis
að stórar og endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um
herinn hafi aldrei skipt sköpum.
Hvers vegna varö þjóðarsáttin ekki fyrr?
Margir liulda því fram að þjóðarsáttin hafi komið til vegna
þess að ákveðnir forystunienn í verkalýðshreyfingunni og hjá
Vinnuveitendasamabandinu hafi náö aö byggja upp traust sín
á milli. Stjórnmálamenn virtust standa á hliðarlínunni. Er þetta
niergurinn málsins og hvers vegna náðist skyndilega að skapa
þetta andrúmsloft sent kom verðbólgunni niður?
Auðvitað skiptu einstaklingar og gagnkvæmt traust þeirra á milli
lykilmáli. Þannig erþað alltaf í mannlegum samskiptum. Þjóðarsáttin
spratt hins vegar ekki upp í skyndi og eðli málsins samkvæmt gat
hún ekki orðið að vemleika nema mikill fjöldi einstaklinga á ýmsum
VÍSBENDING I 33