Vísbending - 22.12.2006, Blaðsíða 31

Innréttingamar - árið 1752. Á tímabilinu milli Ingólfs Amarsonar
og Skúla Magnússonar fógeta virðist fátt vekja athygli á Reykjavík
umfram aðra staði á landinu. Raunar vom sögulegar tilvísanir ekki
ofarlega í huga Skúla þegar hann valdi Reykjavík til þess að verða
verksmiðjuþorp. Það má til dæmis marka af því að þeirri hugmynd var
al varlega velt upp að endumefna Reykjavík í höfuðið á Danakonungi
og kalla Kristjánsvík. Sá fyrsti sem vildi draga söguna til vitnis um að
örlögin hefðu ráðið upphefð Reykjavíkur þegar í upphafi landnáms
var Eggert Olafsson í Mánamálum sínum. Hann var auk þess einn sá
fyrsti sem sá fyrir sér borg með hellulögðum strætum - höfuðborg
íslands, en það er önnur saga. Skúli hafði fyrst og fremst hagræði
í huga:
Reykjavík vantaði virðuleika. Um þetta liafði Skúlifógeti ekki hugsað
í fyrstu eða ekki tekið eftir því. Hans sjónarmið var hið hagnýta
sjónarmið, að láta bceinn vera vel í sveit settan til atvinnurekstrar
og láta Itann liggja vel við gömlum höfuðbólum,fyrst ogfremst sínu
eigin höfuðbóli, Viðey. (Vilhjálmur Þ. Gislason 1936)
Þau höfuðból sem Skúli miðaði við vom Bessastaðir, Viðey, Hólmur
og Nes. Þessir staðir hafa vitaskuld ekki lengur sömu þýðingu og
þeir höfðu á átjándu öld. Þess vegna er ekki fráleitt að varpa þeirri
spumingu frant hvort upphefð Reykjavíkur sé aðeins tilviljun -
ákvörðun byggð á persónulegu mati eins manns, Skúla fógeta, sem
fékk óvæntan aðgang að fjárhirslum konungs og miðaði við aðstæður
sem vom gjörólíkar þeim sem nú þekkjast.
A dögum Skúla fógeta skorti Reykjavík virðuleika. A þessari
myndfrá 1930 hefur yfirbragðið breyst mjög til hins betra.
Mynd: Karl Chr. Nielsen.
„Allt til Reykjavíkur"
Eins og kunnugt er fóm Innréttingar Skúla fógeta á hausinn ein
af annarri, jafnvel þó að konungur verði miklum fjámiunum í að
halda þeim á floti. Það virðist í raun einsýnt að ef þessi iðnstarfsemi
hefði verið það eina sem hóf Reykjavík yfir aðra staði hefðu þær
dugað skammt sem þéttbýlisvaki. Landnámsjörð Ingólfs hefði þá
endað sem áhugaverður staður í vegahandbókum með nístum og
ef til vill einhverri byggð en alls ekki höfuðstaður. Sú varð þó ekki
raunin. Staðreyndin er sú að lukka Reykjavíkur var sígandi og það
tók áratugi fyrir bæinn að festa sig í sessi sem höfuðstað. Bærinn
fékk kaupstaðarréttindi árið 1786 og þá vom þar 302 íbúar. Þeirn
fækkaði heldur á næstu áram og vom ekki nema 291 árið 1792. En
smám saman fóm æðstu embættismenn landsins að safnast þar fyrir
og stjómsýslukjami tók að myndast. Landfógeti settist þar að 1792,
Landsyfirréttur er settur þar niður 1800 eftir að Alþingi er lagt niður
á Þingvöllum og upp úr aldamótunum flytja stiftamtmaður og biskup
lil staðarins. Landlæknir kemur 1833 og árið 1836 er skipuð sérstök
bæjarstjóm. Um þessa þróun segir í norðlenskum húsgangi:
Höfðingjar og heiðurskrans
héðan burtu Jykur,
æðst embœtti innanlands,
allt til Reykjavíkur.
Upphefð Reykjavíkur kom hœgt og bítandi
Upphefð Reykjavíkur sem höfuðstaðar var hæg og bítandi og hófst
raunar ekki fyrr en eftir að tilraunir Skúla fógeta vom um garð
gengnar. Þar sem Island var undir dönskum yfirráðum og Danir sáu
um stjómsýslu og verslun hérlendis, var stór liluti af upphaflegum
íbúum staðarins danskrar ættar. Árið 1805 vom þeir 63 af 879 rnanns
í Reykjavíkursókn. Þessi danski svipur bæjarins varð ekki til þess
að vekja sérstaka ást hjá þjóðinni til höfuðstaðarins. Það sést rneðal
annars á því að Fjölnismenn vildu láta setja Alþingi á Þingvöllum en
alls ekki í Reykjavík. Hafi aðrir staðir hentað betur sem höfuðstaður
hefði verið hægðarleikur að beina uppbyggingunni þangað jregar
atvinnulíf og stjómsýsla fór að færast til nútímahátta - en það gerðist
ekki. Ástæðan er einfaldlega sú að staðsetning Reykjavíkur, sem
miðstöðvar verslunar, þjónustu, iðnaðar og stjómsýslu, var kjörin.
Þar er góð höfn, laus við hafís, sem liggur vel við siglingum til og
frá landinu. Þaðan er einnig stutt til margra af bestu fiskihöfnum og
ftskimiðum landsins. Reykjavík er líka staðsett á ská við Vesturland
og Suðurland og lá vel við landsamgöngum til tveggja stærstu og
frjósömustu landbúnaðarhéraða landsins. Bærinn hafði því sérstöðu
vegna þess að þar var þríþættur aðgangur að höfn, fiskimiðum og
landbúnaðarsvæðum sem aðrir staðir höfðu ekki. Það var því engin
tilviljun að Danir kusu að setja niður stjómstöð sína á Bessastöðum,
eða að kajrólska kirkjan skyldi stofna klaustur í Viðey, og ekki heldur
að Hólmurinn skyldi vera helsti verslunarstaðurinn við innanverðan
Faxaflóa. Sá staður sem veitti Reykjavík helstu samkeppni var
Hafnarfjörður en fyrir daga Innréttinganna stungu ýmsir upp á honum
sem höfuðstað og án efa hefði sá staður getað gegnt því hlutverki
með sórna. Því má segja að jörðin Reykjavík hafi átt upphefð sína
fmmkvæði Skúla að þakka. Þótt Skúli hefði ekki komið til sögunnar
hefði höfuðstaðurinn samt sem áður ckki legið ýkja fjarri Reykjavík
og nær ömgglega innan jreirra jréttbýlismarka sem nú em kennd við
höfuðborgarsvæðið. Það er því ekki hægt að fallast á að upphefð
Reykjavíkur sent höfuðstaðar sé nema að litlu leyti tilviljun, hvað
sem líður öndvegissúlum Ingólfs.
VÍSBENDING I 31