Morgunblaðið - 22.12.2002, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Áhugi stjórnvalda á að efla þjónustu
og stjórnsýslu á Íslandi um miðja 18.
öld birtist m.a. í byggingu glæsilegra
steinhúsa fyrir embættin. Er hlutur
íslensku embættismannanna í þessu
stór.
Flutningar á stofnunum
til Suðvesturhornsins
A
llar þær ákvarðan-
ir sem hérna hafa
verið nefndar,
byggðust á þeirri
hugmynd að
koma á hér á Ís-
landi öflugri nú-
tímalegri stjórn-
sýslu og einnig höfuðstöðvum fyrir
félagslegar stofnanir eins og fangelsi,
lækningamiðstöð og skóla, ásamt
dómstól, Alþingi og dómkirkju.
Þessar ákvarðanir myndu í dag
verða taldar til ákvarðana á sviði
landsskipulags sem í seinni tíð hefur
verið mjög veikt á Íslandi. Ákvarðanir
um staðsetningu stofnana hafa eink-
um miðast við að stjórnmálaflokkarn-
ir hafa viljað koma til móts við kröfur
á landsbyggðinni um að hún fengi
sinn hlut í stjórnsýslunni.
Flestum er hins vegar ljóst, að með
þessu hefur orðið tiltölulega lítil efling
á þeim stöðum þangað sem stofnan-
irnar hafa verið fluttar, en hins vegar
hefur þetta jafnan leitt til veikingar
stofnana, sem og tafa í uppbyggingu
starfsemi þeirra.
Í þessu dæmi sést skorturinn á
sterku yfirvaldi, sem hefur heildar-
sýn, líkt og því sem kom fram í hinum
merku tillögum Skúla fógeta og
Landsnefndanna fyrir um 200 árum.
Í stað þessa er komið veikt ríkis-
vald, sem hefur lítinn áhuga á að móta
skynsamlega heildarstefnu, ríkisvald
sem jafnan einkennist frekar af
þjónkun við atkvæði í ýmsum héruð-
um heldur en skynsamlegum aðgerð-
um út frá hagsmunum heildarinnar.
Það vekur nokkra athygli að færsl-
an á stofnununum til Reykjavíkur fer
í flestum tilvikum fram í tveimur
skrefum. Fyrst eru þær fluttar í ná-
grennið og nokkru síðar inn til sjálfs
bæjarins.
Ástæðan fyrir þessu er m.a. sú að á
þessum tímum voru það miklir fjár-
hagslegir erfiðleikar, að konungsvald-
inu þótti skynsamlegt að sjá embætt-
unum fyrir góðum bújörðum, til að
tekjur búsins hjálpuðu til við að reka
þessar nýju embættisstofnanir.
Einnig kann það að hafa spilað inn í
að höfðingjum þótti á þessum tíma
viðeigandi að halda sig ríkulega á
stórjörð og hafa fjölda vinnumanna
og stóran bústofn.
Embættismennirnir voru flestir frá
slíkum höfuðbólum komnir og vildu
halda áfram því lífsmynstri sem þeir
höfðu vanist þar, þ.e. að ráða yfir stór-
býli. Jafnframt þessu þótti það henta
að vera í hæfilegri fjarlægð frá sjálfri
miðju valdsins sem Reykjavík var
byrjuð að verða á þessum tíma.
Þegar kominn var meiri bæjar-
bragur á Reykjavík, embættisrekst-
urinn orðinn umfangsmeiri og sam-
virkni stofnananna virkari, þá var það
eðlilegt næsta skref fyrir þessa emb-
ættismenn og embætti þeirra að flytj-
ast inn til Reykjavíkur sjálfrar.
Það er dálítið gaman að veita því at-
hygli að þetta er álíka mynstur í bú-
setuflutningum og varð síðar, er fólk
úr sveitum flutti sig fyrst til litla sjáv-
arkauptúnsins í sinni sveit, eins og
Dalvíkur, svo dæmi sé tekið, og síðan í
næsta skrefi til Akureyrar.
Frá Akureyri, sem og á öðrum
stærri stöðum, lá síðan leið þessa
fólks, eða afkomenda þess, oft áfram,
sem næsta skref, til Reykjavíkur.
Sem sagt; staður eins og Akureyri
hélt íbúatölunni að hluta til vegna
stöðugs aðstreymis úr nágrenninu,
þannig að líkja mætti við tunnu sem
bæði flæðir í og úr.
Starfsemi Byggðastofnunar
Forveri Byggðastofnunar var
Framkvæmdastofnun ríkisins sem
stofnuð var 1971, en aðdraganda
hennar eða forsögu má rekja allt til
Marshall-aðstoðar Bandaríkjamanna
við ríki í Evrópu.
Byggðastofnun tók við af Fram-
kvæmdastofnun með sérstökum lög-
um 1985. Þegar hér var komið sögu
var fólksflóttinn frá landsbyggðinni
til höfuðborgarsvæðisins á ný tekinn
að aukast, og einnig höfðu orðið
slæmar niðurstöður af ýmsum þeim
verkefnum sem Framkvæmdastofn-
un og Byggðastofnun höfðu stutt úti á
landsbyggðinni.
Þetta ástand leiddi til þess að boðað
var til ráðstefnu á Selfossi haustið
1987. Fundarboðendur voru Byggða-
stofnun og Samband ísl. sveitarfé-
laga.
Það sem vakti hvað mesta athygli á
ráðstefnunni var erindi Davíðs Odds-
sonar, þá borgarstjóra í Reykjavík. Í
erindi sínu sagði Davíð m.a.: „Ég tel,
að í nafni byggðastefnunnar hafi
mörg röng ákvörðun verið tekin …
Og einatt læðast að manni grunsemd-
ir, að hagkvæmniskýrslur svokallaðra
sérfræðinga séu beinlínis samdar til
að láta vonlaus dæmi líta bærilega út
… Ég þarf ekki að nefna hér sjóefna-
vinnslu, graskögglaverksmiðju, þör-
ungavinnslu eða steinullarverksmiðju
… Slík byggðastefna, sem slíkar
ákvarðanir þrífast á, getur aldrei
gengið til lengdar. Hún hlýtur að
hefna sín og koma niður á landsmönn-
um öllum.“
Um 1990 var sá skilningur farinn
að sækja á, að í starfi stofnunarinnar
þyrfti starfsemin að færast frá sér-
tækum aðgerðum til almennra að-
gerða.
Aðeins fjórum árum eftir Selfoss-
ráðstefnuna er Davíð orðinn forsætis-
ráðherra og þar með ráðherra
byggðamála, og Byggðastofnun og
byggðaaðgerðir komnar á hans verk-
efnalista.
Reyndar er rétt að taka það strax
fram, að stjórn Byggðastofnunar var
á þessum tíma kosin beint af Alþingi,
þannig að ráðherrann hafði ekki mikil
tök á stjórnun stofnunarinnar og
fljótlega eftir að Davíð er tekinn við
embætti, skrifar hann bréf þar sem
hann fer fram á að markmið stofn-
unarinnar séu skýrð.
Lögunum um Byggðastofnun 1985
var nokkuð breytt 1991, og með
reglugerð frá febrúar 1992 var stofn-
uninni markaður fyllri rammi. Þar
segir t.d. að meginhlutverk Byggða-
stofnunar sé tvíþætt: „Að stuðla að
þjóðfélagslegri hagkvæmni byggðar í
landinu. Aðgerðir hennar skulu miða
að því að styrkja og efla byggð í land-
inu, sem fái staðist til lengdar og þar
sem rekin er fjölþætt atvinnustarf-
semi og þjónusta.“
Hitt atriðið hljóðar svo í reglugerð-
inni: „Að fylgjast með og gera áætl-
anir um þróun byggðar og atvinnulífs
í landinu til að treysta og jafnframt
bæta búsetu og atvinnu í byggðum
landsins.“
Breytingar á þjóðfélagsgerðinni
Í lokakafla ritsins skipulagsmál á
Íslandi er m.a. fjallað um þær hug-
myndahræringar sem ráða hvað
mestu um mótun samfélaga okkar
núna við aldamótin 2000.
Í þessari úttekt þurfum við að sjálf-
sögðu bæði að setja niður fyrir okkur
hvar þjóðfélagið er statt nú og eins
hvernig það er að þróast og loks
breytast á næstu áratugum.
Líkt og við aldamótin 1900 eru að
verða miklar breytingar í þjóðfélags-
gerðinni, t.d. hvað atvinnumál varðar,
og svo líka, – sem oft tengist slíkum
hræringum, – hvernig við hugsum.
Um aldamótin 1900 var íslenska
þjóðfélagið að breytast úr landbúnað-
ar- í fiskveiðiþjóðfélag. Fiskveiðar
sem iðnaður voru ekki mögulegar
nema með því að um leið yrði sú þjóð-
félagsbreyting að þéttbýli myndaðist
og þá að sjálfsögðu við ströndina, við
bestu hafnaraðstæðurnar.
Um leið var þjóðfélagið að byrja að
tæknivæðast, vegir voru lagðir, sími,
vatnsveitur og rafmagn voru að koma
til sögunnar – og bæir og borgir í nú-
tímaskilningi fóru að verða til.
Aukin þéttbýlismyndun hefur hald-
ið áfram hægum skrefum alla 20. öld-
ina og við upphaf þeirrar 21. hafa kröf-
ur manna tekið miklum breytingum.
Ísland stendur á allmiklum tíma-
mótum í mótun stefnu um það hvernig
framtíðarþjóðfélagsgerð er æskilegt
eða mögulegt að stefna að á Íslandi. Í
þessum kafla verða raktir nokkrir
vænlegustu og líklegustu möguleikar
er það varða.
Eins og stendur eru allgóðar líkur á
að þjónustu- og þekkingarþjóðfélagið
– sem nú er farið að komast nokkuð
vel á strik – geti haldið áfram að
þróast.
Íslendingar eru allvel menntuð þjóð
og eru þar nokkru á undan mörgum
löndum, sérstaklega í þriðja heimin-
um. Þess vegna hefur Ísland þegar
nokkuð getað haslað sér völl á þekk-
ingariðnaðarsviðinu.
Í þessu sambandi ber hins vegar að
líta til þess að hinn minna þróaði hluti
heimsins heldur líka áfram að þróast,
og íbúar landa eins og t.d. Pakistans
og Indlands virðast ráða mjög vel við
verkefni þekkingarþjóðfélagsins,
tölvuvinnu og slíkt.
Vegna þessa er ekki með fullu víst,
þó allvel gangi í dag í þekkingariðnaði
á Íslandi, að þetta forskot haldist.
Næsta öruggt er að risaþjóðfélögin
hugsa sér líka gott til glóðarinnar á
þessu vænlega sviði. Ef svo færi eig-
um við ekki þá björtu framtíð á þessu
sviði sem við nú hyggjum.
Uppbygging þjónustusamfélagsins
á Íslandi hefur mjög notið hinnar
miklu fjölgunar erlendra ferðamanna,
sem hefur fjölgað úr rúmum 15 þús-
undum 1960 og upp í yfir 300 þúsund
um aldamót, sem er meira en íbúa-
fjöldi landsins.
Það hvað þessi geysilegi fjöldi
krefst mikillar þjónustu hefur t.d. leitt
til þess að þjónustustig í mörgum
sveitum og þorpum úti á landi hefur
hækkað mjög, sem væri óhugsandi án
hinna erlendu ferðamanna.
En einnig hér gætu verið blikur á
lofti. T.d. gæti komið til hækkað verð á
flugvélabensíni, en þá mundu flugferð-
ir hingað hækka mjög mikið. Hækkað
verð á eldsneyti mun einnig væntan-
lega þýða verulegan efnahagssam-
drátt í þeim löndum sem túristarnir
koma nú frá og leiða þannig til fækk-
unar ferðamanna.
Það virðist því skynsamlegt, vegna
óvissunnar, að huga að fleiri stoðum
fyrir þjóðfélagið og þá fyrst og fremst
í frekari úrvinnslu á sjávarfangi og
nýtingu á hinni hreinu orku landsins
til orkufreks iðnaðar.
Þróun í átt til höfuðstaðar
Bókarkafli Stærstu áhrifavaldar um mótun byggðar á Íslandi eru náttúruöflin, maðurinn hefur hins vegar einnig sett sinn svip á landið
og þróun í átt að þéttari byggð og byggðarmótun. Hér er gripið niður í yfirlitsriti Trausta Valssonar um skipulag byggðar á Íslandi.
Sumar stofnanir settust fyrst að í nágrenni Reykjavíkur og fluttust svo í bæinn.
Um 2000 eru viðskiptakjarnar sem og útivistar- og skemmtanasvæði áberandi.
Stjórnarráðið var í upphafi reist sem tugthús. Nesstofa reis sem bústaður landlæknis.
Á kortinu má sjá flutning þann sem varð á stofnunum utan af landi til Innnesja.
Skipulag byggðar á Íslandi – frá land-
námi til líðandi stundar eftir Trausta
Valsson er gefin út af Háskólaútgáf-
unni. Bókin er 480 bls. að lengd og
prýdd fjölda mynda.