Fréttablaðið - 28.11.2008, Blaðsíða 54

30 28. nóvember 2008 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
Jón Baldvin Hanni-
balsson skrifar um
Evrópumál
Hvers vegna hefur Sjálfstæðisflokkur-
inn staðið þvert í vegi
fyrir því að þjóðin gæti
látið á það reyna, hvort
brýnustu þjóðarhagsmunum
væri betur borgið með aðild að
Evrópusambandinu og upptöku
evru?
Hvers vegna hafa forystumenn
flokksins ekki viljað heyra á það
minnst, jafnvel þótt meirihluti
þjóðarinnar og meirihluti þeirra
eigin kjósenda hafi löngum viljað
láta á þetta reyna? Hvers vegna
þverskallast forystumenn flokks-
ins við öllum slíkum kröfum, þótt
flestir forvígismenn íslensks
atvinnu- og fjármálalífs, sem
reyndar gera flokkinn út, hafi
snúist á þá sveif með vaxandi
þunga í seinni tíð?
Er þetta ekki í ósamræmi við
þá viðteknu kenningu (eða goð-
sögn) að Sjálfstæðisflokkurinn
hafi ævinlega haft forgöngu um
nánara samstarf Íslendinga við
aðrar þjóðir á sviði verslunar og
viðskipta, þegar á hefur reynt?
Eða er sú kenning bara bábilja
sem stenst ekki nánari skoðun?
Sjálfstæðisflokkurinn íslenski er
eini hægri flokkurinn í gervallri
Evrópu sem hefur forherst í and-
stöðu sinni við aðild að Evrópu-
sambandinu. Meira að segja
breska íhaldinu dettur ekki í hug
að segja Stóra-Bretland úr Evr-
ópusambandinu, þótt þeir hafi
einatt allt á hornum sér þar innan
dyra. Til þess eru viðskiptahags-
munir Breta af Evrópusambands-
aðild allt of ríkir. Hvað veldur
þessari sérstöðu íslenska íhalds-
flokksins í reynd?
Sannleikurinn er sá að kenn-
ingin um forystuhlutverk Sjálf-
stæðisflokksins að því er varðar
nánara samstarf við aðrar þjóðir
á grundvelli fríverslunar stenst
illa nánari skoðun. Þótt Sjálf-
stæðisflokkurinn hafi haft ótví-
ræða forystu um inngönguna í
NATO og varnarsamstarfið við
Bandaríkin á sínum tíma, gildir
ekki það sama um frelsi í við-
skiptum.
Lengst af sögu sinnar hefur
Sjálfstæðisflokkurinn
verið ríkisforsjár- og
haftaflokkur, í helminga-
skiptum við Framsóknar-
flokkinn. Valdakerfi
flokksins var beinlínis
byggt upp í kringum rík-
isforsjá og pólitíska
stjórnun á ríkisbönkum
og sjóðum. Það borgaði
sig fyrir atvinnurekend-
ur að vera í Sjálfstæðis-
flokknum. Og það gat nálgast að
vera refsivert athæfi að vera það
ekki. Stóra undantekningin frá
ríkisforsjárstefnu Sjálfstæðis-
flokksins var Viðreisnarstjórnin
1959-71. Hinn pólitíski frumkvöð-
ull að auknu frjálsræði í við-
skiptalífinu innan Viðreisnar-
stjórnarinnar var Gylfi Þ.
Gíslason, formaður Alþýðu-
flokksins og viðskiptaráðherra
Viðreisnar. Viðreisnarstjórnin
afnam gjaldeyrishöft, skráði
gengið rétt og jók frelsi í inn-
flutningi. En því voru þröng tak-
mörk sett sem Alþýðuflokkurinn
gat tosað Sjálfstæðisflokknum í
átt til aukins frjálsræðis. Það var
einmitt á þessum árum sem land-
búnaðurinn var í sívaxandi mæli
gerður út á kostnað skattgreið-
enda (útflutningsbætur). Ríkis-
valdið ákvað fiskverð. Hvort
tveggja gengi gjaldmiðilsins og
vextir inn- og útlána var ákveðið
af pólitíkusum. Útflutningurinn
var háður pólitískum leyfisveit-
ingum. Steingrímur Hermanns-
son segir frá því í ævisögu sinni
að meðal verkefna í fyrstu sam-
steypustjórn sem hann tók þátt í
hafi verið að ákveða verð á kók
og prins póló.
Helmingaskipti og ríkisforsjá
Allt var þetta ríkisforsjárkerfi
niðurnjörvað út í ystu æsar sam-
kvæmt helmingaskiptareglu
Sjálfstæðisflokks og Framsókn-
ar: Þetta handa okkur – hitt handa
SÍS. Hlunnindum á vegum ríkis-
ins var úthlutað eftir pólitískum
verðleikum. Skjólstæðingar
flokkanna höfðu forgang um lán-
veitingar úr bönkunum sem lutu
stjórn pólitískra bankastjóra og
bankaráða. Lánin voru óverð-
tryggð í 35-40% verðbólgu og því
eftirsótt gæði; nánast pólitísk
gjafavara. Þetta kerfi hélt velli
og færðist raunar í aukana, eftir
fall Viðreisnar 1971 og á fram-
sóknaráratugunum sem tóku við.
Það var ekki fyrr en verðtrygg-
ing fjárskuldbindinga og raun-
vextir komu til sögunnar og koll-
vörpuðu SÍS, sem hafði undir
lokin lifað af nær eingöngu vegna
pólitískrar fyrirgreiðslu, að
helmingaskiptakerfi flokkanna
skekktist á grunninum og hrundi
loks saman.
Það var reyndar í tíð vinstri-
stjórnar Steingríms Hermanns-
sonar (1988-91)sem fyrstu skref-
in í frjálsræðisátt voru tekin á
ný: Frelsi í útflutningi, afnám
gjaldeyrishafta og takmarkað
frelsi til fjármagnsflutninga milli
landa; einkavæðing Útvegsbank-
ans og sameining banka. Síðast
en ekki síst EES-samningurinn
sjálfur, sem breytti öllu efna-
hagsumhverfi á Íslandi í frjáls-
ræðisátt.
Stiklum á stóru um stefnu
Sjálfstæðisflokksins í Evrópu-
málum á sl. tveimur áratugum.
Segja má að Davíð Oddsson hafi
hafið landsmálaferil sinn sem
formaður aldamótanefndar Sjálf-
stæðisflokksins, þar sem hann
lagði eindregið til að Ísland
stefndi að inngöngu í Evrópu-
sambandið. Þrátt fyrir þetta
vegarnesti Davíðs var Sjálfstæð-
isflokkurinn í stjórnarandstöðu
(1988-91), undir forystu Þorsteins
Pálssonar, andvígur EES-samn-
ingnum. Í staðinn boðuðu sjálf-
stæðismenn tvíhliða fríverslun-
arsamning við Evrópusambandið
um fisk, sem þeir vissu allan tím-
ann að stóð ekki til boða. Þannig
hikuðu þeir ekki við að láta ótví-
ræða þjóðarhagsmuni víkja fyrir
meintum flokkshagsmunum.
Þegar Framsóknarflokkur og
Alþýðubandalag hlupust undan
ábyrgð á EES-samningnum fyrir
kosningar 1991, átti ég ekki ann-
arra kosta völ en að semja við
Davíð Oddsson um stjórnar-
myndun til að tryggja framgang
EES-samningsins. Davíð tvínón-
aði ekki við að falla frá stefnu
flokks síns í stjórnarandstöðu og
styðja EES-samninginn, sem
flokkurinn hafði áður lýst sig
andvígan, til þess að komast í
stjórn. Enn og aftur var það
valdastaða flokksins sem skipti
mestu máli. Sjálfstæðiflokkurinn
hafði því ekkert frumkvæði að
EES-samningnum og lét aldrei
brjóta á sér í málinu. Þegar mest-
ur styrr stóð um EES-samninginn
fyrir kosningarnar 1991, fór
Sjálfstæðisflokkurinn með lönd-
um. Hann óttaðist klofning. Það
var ekki að ástæðulausu. Það var
hörð andstaða við samninginn í
landsbyggðararmi Sjálfstæðis-
flokksins allan tímann þannig að
það mátti vart tæpara standa að
samningurinn hlyti meirihluta-
stuðning á þingi (33 atkvæði gegn
23, og 7 sátu hjá).
Landráðabrigsl
Það var ekki síst fyrir áhrif EES-
samningsins sem Ísland náði sér
aftur á skrið eftir lengsta sam-
dráttarskeið á lýðveldistímanum
(1988-94). EES-samingurinn er
ekki bara venjulegur fríverslun-
arsamningur sem tryggir okkur
nær ótakmarkaðan markaðs-
aðgang á stærsta fríverslunar-
svæði heimsins. Vaxtarhömlur
hins örfámenna heimamarkaðar
hurfu á svipstundu. Íslenskum
fyrirtækjum opnuðust ný tæki-
færi á þrjú hundruð milljóna
manna heimamarkaði. Sömu
reglur giltu á svæðinu öllu um
vöruviðskipti, fjármálamarkaði
og á vinnumarkaði, auk þess sem
samkeppnisreglur færðust í svip-
að horf. Þetta skapaði forsendur
fyrir nýju framfaraskeiði, sem
ekki létu á sér standa.
Af pólitískum ástæðum áttu
aðstandendur EES-samningsins,
sem fyrst og fremst var að finna
meðal stuðningsfólks Alþýðu-
flokksins og Sjálfstæðisflokks-
ins, fullt í fangi með að tryggja
honum framgang með þjóðinni
og á Alþingi. Andstæðingar samn-
ingsins úthrópuðu hann sem land-
ráðagerning; þeir sögðu hann
tákna endalok sjálfstæðis og
framsal fullveldis; þeir héldu því
fram að útlendir veiðiflotar
mundu leggja undir sig Íslands-
mið, að náttúruperlur og laxveiði-
ár mundu færast í eigu útlend-
inga og að landið mundi fyllast af
erlendu verkafólki.Ekkert af
þessu átti þá við rök að styðjast.
En það er hollt að minnast þessa
málflutnings í aðdraganda næstu
kosninga sem væntanlega munu
snúast fyrst og fremst um eitt
mál: Aðild Íslands að Evrópusam-
bandinu og upptöku evru.Það
verður ekki allt í anda kristilegs
bróðurþels sem þá verður látið
flakka af hálfu þeirra sem þykj-
ast bera íslenskt þjóðerni utan á
sér umfram annað fólk. Minn-
umst hins fornkveðna að þjóð-
remban er ævinlega seinasta
athvarf skúrksins í allri pólitík.
Nú eru liðin fjórtán ár – þrjú og
hálft kjörtímabil – frá því að EES-
samningurinn gekk í gildi. Hing-
að til hefur það verið nær ágrein-
ingslaust að samningurinn hafi
reynst íslensku þjóðfélagi öflug
lyftistöng til alhliða framfara.
Meira að segja þeir sem voru
harðir andstæðingar samnings-
ins og fundu honum flest til for-
áttu hafa, eftir á að hyggja og að
fenginni reynslu, sungið samn-
ingnum lof og prís. Helstu rök
andstæðinga Evrópusambands-
aðildar í öllum flokkum hafa
reyndar verið þau að EES-samn-
ingurinn væri svo góður og
tryggði svo vel hagsmuni Íslands
í samskiptum við Evrópusam-
bandið, að það væri óþarfi að
stíga skrefið til fulls. Við nytum
flestra þeirra réttinda sem Evr-
ópusambandsaðild mundi veita
okkur (aðild að innri markaði
Evrópu á jafnréttisgrundvelli),
án þess að þurfa að taka á okkur
íþyngjandi skuldbindingar á
móti.
Pólitískt þrotabú
Alþýðuflokkurinn tók af skarið
þegar fyrir kosningar 1995 um
það að Ísland ætti að semja um
aðild að Evrópusambandinu og
að taka upp evru í stað krónu um
leið og við fullnægðum settum
skilyrðum. Samfylkingin, sem
var mynduð við samruna fólks,
sem áður hafði fylgt þremur
flokkum að málum, þ.e. Alþýðu-
flokki, Alþýðubandalagi og
Kvennalista, erfði Evrópustefnu
Alþýðuflokksins og hefur fylgt
henni síðan, þótt með hangandi
hendi sé. Sjálfstæðisflokkurinn,
undir forystu Davíðs Oddssonar
og síðar Geirs Haarde, hefur hins
vegar staðið þvert á móti. Vinstri
græn eru samkvæmt stefnuskrá
sinni andvíg Evrópusambandsað-
ild, þótt brátt kunni að renna á
þau tvær grímur. Framsóknar-
flokkurinn hefur verið tvíátta.
Undir forystu Halldórs Ágríms-
sonar daðraði flokksforystan
dálítið við hugsanlega Evrópu-
sambandsaðild, án þess þó að
verulegur hugur fylgdi máli. Nú
er hins vegar svo komið að Evr-
ópusambandsandstaðan hefur
orðið fv. formanni flokksins,
Guðna Ágústssyni, að fótakefli.
Hann er stokkinn frá borði en
flokkurinn mun væntanlega taka
stefnuna á Evróðusambandsaðild
á flokksþingi í janúar nk. Frjáls-
lyndi flokkurinn stendur nú fyrir
skoðanakönnun meðal fylgis-
manna sinna, sem verður birt
innan tíðar.
Stærstu tíðindin eru hins vegar
þau að nú er brostinn á flótti
meðal andstæðinga Evrópusam-
bandsaðildar í þingflokki Sjálf-
stæðisflokksins. Samkvæmt skoð-
anakönnunum er flokkurinn að
vísu rúinn trausti og fylgi. For-
ystumenn hans gera sér helst
vonir um að þeir geti stöðvað fylg-
ishrunið og endurheimt glatað
fylgi með því að kúvenda enn einu
sinni í Evrópumálum. Flestir spá
því að á landsfundi flokksins í lok
janúar á næsta ári verði stefnu-
breytingin formlega staðfest.
Þar með hefði pólitísk arfleifð
Davíðs Oddssonar beðið endan-
legt skipbrot: Efnahagsstefnan
leiddi til neyðarástands; peninga-
málastefnan leiddi til hruns fjár-
málakerfisins og falls gjaldmið-
ilsins; og andstaðan við
Evrópusambandsaðild og upp-
töku evru hefur hingað til komið
í veg fyrir fyrirbyggjandi björg-
unarráðstafanir. Þetta er trúlega
stærsta pólitískt þrotabú Íslands-
sögunnar.
Þessi dapurlega niðurstaða
hefur ásamt öðru afsannað tvær
lífseigar kenningar um íslensk
stjórnmál: Sú fyrri er að sjálf-
stæðismönnum sé betur
treystandi fyrir fjármálum ríkis-
ins en öðrum af því að þeir hafi
vit á peningum. Það þarf meira
en meðalkokhreysti til þess að
dirfast að halda fram slíkri firru
upp í opið geðið á greiðsluþrota
þjóð eftir sautján ára fjármála-
stjórn sjálfstæðismanna.
Hin kenningin er sú að Sjálf-
stæðisflokkurinn taki ævinlega
forystu fyrir þjóðinni þegar á það
reynir að taka erfiðar ákvarðanir
um nánara samstarf við aðrar
þjóðir á sviði viðskipta og efna-
hagsmála. Sú kenning stenst
reyndar ekki dóm staðreynd-
anna. Hringlandaháttur Sjálf-
stæðisflokksins í Evrópumálum
hefur verið með endemum. Það
er fjarstæða að kenna flokkinn
við stefnufestu á því sviði. Stað-
reyndirnar tala sínu máli í þessu
efni. Getuleysi forystu Sjálfstæð-
isflokksins til þess að taka vanda-
samar en erfiðar ákvarðanir um
nánara samstarf við önnur lýð-
ræðisríki í Evrópu á efnahags-
sviðinu hefur reynst þjóðinni
dýrkeypt. Sú staðreynd að óttinn
við klofning flokksins hefur ráðið
meiru en skylduræknin við hags-
muni þjóðarinnar í þessu máli er
þungur áfellisdómur yfir Sjálf-
stæðisflokknum, sem mun fylgja
honum um ókomna framtíð.
Höfundur var formaður Alþýðu-
flokksins 1984-96, sem fyrstur
flokka boðaði inngöngu Íslands í
Evrópusambandið og upptöku
evru, þegar fyrir kosningar 1995.
Davíð tvínónaði ekki við að
falla frá stefnu flokks síns í
stjórnarandstöðu og styðja
EES-samninginn, sem flokk-
urinn hafði áður lýst sig
andvígan, til þess að komast
í stjórn. Enn og aftur var það
valdastaða flokksins sem skipti
mestu máli.
JÓN BALDVIN
HANNIBALSSON
Flokkshagsmunir gegn þjóðarhagsmunum