Samvinnan - 01.08.1985, Blaðsíða 30

Er sagan um fæðingu Bólu-Hjálmars hugarburður?
snemma í vistir og var vinnukona á
ýmsum bæjum í Reykjadal eða ná-
grenni. Árið 1790 var hún á Skriðu-
landi, en næstu tvö árin að Sílalæk í
Aðaldal. Árið 1795 er hún svo komin
til Hallgríms og Ragnhildar í Miðvík,
þar sem Jón Benediktsson er fyrir og
þá búinn að vera í sömu vistinni
næstliðin fimm ár.
# Hefur ekki svo gott orð á sér..
Hallgrímur í Miðvík bjó áður á eignar-
jörð sinni Rauðuskriðu í Aðaldal, en
fluttist að Miðvík vorið 1792 og kom
Jón vinnumaður þá með honum að
austan; hafði verið í þrjú ár vinnumað-
ur í Rauðuskriðu hjá Hallgrími.
Marsibil er komin í Miðvík árið 1795
og hefur trúlega komið þangað árið
áður. Miðvíkurhjónin hafa án efa
þekkt öll deili á þessum hjúum sínum
er þau réðust til vistar hjá þeim og
vitað að þau voru gagnlegt vinnufólk.
Þá hafði Guðbjörg systir Marsibilar
verið til heimilis í Miðvík frá vori 1792
til vors 1793, en hún varð síðar
húsfreyja að Uppsölum í Blönduhlíð
í Skagafirði og tengdamóðir Bólu-
Hjálmars.
Mun meira er vitað um ævi og sögu
Guðbjargar, en Marsibilar systur
hennar, enda kemur hún öllu meira
við sögu Hjálmars síðar á ævi hans.
Ljóst er að hafi þær systur verið líkar,
sem vera má þótt örlög þeirra væru
um sumt ósvipuð, hefur móðir Hjálm-
ars verið dugandi vinnukona, þótt
ekki fái hún svo loflega dóma hjá
sóknarprestinum og Jón barnsfaðir
hennar. Sumstaðar fær hún þann dóm
að vera „ekki vel af sér“ eða „hefur
ekki svo gott orð á sér“ eins og
presturinn sagði um hana árið sem
hún var í Miðvík. Kann áðurgreind
barneign hennar í lausaleik að valda
þarna nokkru um, því harðara var
tekið á slíkum brotum hjá konum en
körlum. T.d. virðist sams konar brot
Jóns ekki skaða hans vitnisburð. Þá
má vera að Marsibil hafi þótt nokkuð
ör í lund, eins og a.m.k. sumt ættfólk
hennar, og ef til vill skapstirð. Er vel
hægt að geta sér þess til að Hjálmar
sonur hennar hafi erft skapsmuni sína
þaðan, því nokkuð er víst að ekki
hafði hann þá úr föðurættinni.
Ekki er mér fyllilega ljóst hver varð
saga Marsibilar eftir fæðingu Hjálmars
sonar hennar, en hún mun hafa ílenst
í Þingeyjarsýslu og þar átti hún afkom-
endur. Voru sumir þeirra í norðursýsl-
unni, m.a. að Klifshaga í Axarfirði.
Þaðan var t.d. Benjamín Sigvaldason
fræðimaður og rithöfundur sem var
kominn útaf Marsibil. Síðar barst
Marsibil þó til Skagafjarðar, þar sem
Hjálmar sonur hennar bjó og einnig
Guðbjörg systir hennar. Lést hún í
Djúpadal hjá Eiríki bónda árið 1843
og hafði þá verið á hreppsframfæri um
skeið.
Ljóst er að árið 1795 voru þau Jón
og Marsibil bæði vistráðin að Miðvík
og hefur sú vistráðning trúlega gilt til
vors 1796, að þeirrar tíðar venju. Og
það vor hljóta þau að hafa farið
þaðan, því Hallgrímur hætti þá bú-
skap í Miðvík og flutti burt.
Ekki er kunnugt um heimilisfang
þeirra Jóns og Marsibilar árið sem
Hjálmar sonur þeirra fæddist árið
1796, eftir að vist þeirra í Miðvík lauk.
Af ýmsu má þó ætla að ekki hafi þau
farið langt. Má helst gera ráð fyrir að
þau hafi dvalið á Svalbarðsströnd, eða
næsta nágrenni.
• Hvenær var Hjálmar fæddur?
Ekki er með neinni vissu vitað hvenær
árs Hjálmar Jónsson var í heiminn
borinn, og óvíst að hann hafi vitað það
sjálfur. 1 kirkjubók er nafn hans
innfært næst á eftir nafni barns er fætt
var 6. febr. 1797, en framanvið nafn
Hjálmars stendur ártalið 1796. í hús-
vitjunarbók er Hjálmar Jónsson
skráður fyrst 1797 og þá talinn eins
árs. Ekki segir þetta þó mikið, því
barn fætt haustið 1796 er í sömu
bókinni talið eins árs, en bókin færð
snemma á nýbyrjuðu ári. Tíðarfar var
hart þetta ár norðanlands, svo ekki
verður ráðið af veðurlýsingu hvenær
atburðurinn gerðist, nema ekki hefur
það verið að sumarlagi.
Dr. Jón Þorkelsson þjóðskjalavörð-
ur taldi líklegast að Hjálmar væri
fæddur að hausti 1796 og benti á 29.
sept. sem líklegan fæðingardag.
Leiddi hann þar til vitnis vísur sem
Hjálmar orti, þar sem hann skemmti
sér við að reikna út aldur sinn. En
óljóst er hvenær vísur þessar voru
ortar og ekki virtist höfundur alltof
viss um fæðingarár sitt, hvað þá um
fæðingardag. Víst er að hann taldi sig
stundum eldri en hann var í raun og
veru. ( í vísum þessum telur Hjálmar
dagana sem hann hefur lifað er vísurn-
ar voru ortar). Þessi dagsetning dr.
Jóns mun þó eitthvað hafa verið notuð
opinberlega, sem réttur fæðingardag-
ur.
Sé þessi dagsetning rétt, sem draga
verður í efa, er ekki vitað hvar
Marsibil hefur dvalið frá því hún
yfirgaf Miðvíkurheimilið um vorið og
þartil hún kveður dyra á Hallandi. En
varla hefur hún verið á flækingi eins
og hún var á sig komin.
Hafi hún ekki verið vistráðin, og
þarfnast ásjár og aðstoðar einhverra,
lá beinast við að leita á náðir ættingja
sinna í Reykjadalnum. Finnur Sig-
mundsson fyrrv. Landsbókavörður
gat þess til í æviágripi sínu er fylgdi
kvæðasafni Hjálmars í útgáfu hans
árið 1960, að Marsibil hafi ætlað til
Akureyrar á fund systur sinnar er þar
var vinnukona. Hefur þá erindi henn-
ar í Halland verið að fá ferju yfir
fjörðinn. Ekki verður slíkt útilokað,
en undarlegt er þetta ferðalag eigi að
síður. Líklegt má telja að konan hefði
verið fyrr á ferð, hafi Akureyrardvöl
verið fyrirhuguð. Eins er vandséð hve
betur hún yrði sett á Akureyri, eins og
bærinn var þá, þar sem hún átti
sveitfesti í Þingeyjarsýslu og systir
hennar á Akureyri aðeins vinnukona
í einhverju húsi.
Mér sýmst öllu líklegra að fæðingu
Hjálmars hafi borið að fyrripart árs.
Til þess bendir m.a. færslan í kirkju-
bókinni. Þó ártalið sé leiðrétt; trúlega
gleymst að færa hann inn árið áður.
Fyrst og fremst tel ég þó marktæka þá
staðreynd að hann er fermdur vorið
1809 og hlýtur þá að vera orðinn 14
ára þá, þar sem ekki var leyfilegt að
ferma yngri börn. Þess má og geta að
sami prestur skýrði Hjálmar og
fermdi, og ætti því að hafa vitað réttan
aldur hans.
• Er þjóðsagan komin frá Hjálmari
sjálfum?
Sé þetta rétt, er trúlegast að Marsibil
hafi komið frá Miðvík er hún baðst
gistingar á Hallandi. Hvaða atburðir
lágu til þess að vinnukona í Miðvík í
Grítubakkahreppi kom að bænum
Hallandi sunnarlega á Svalbarðs-
30