Samvinnan - 01.08.1985, Blaðsíða 36

Vér eigum skyldum að gegna og störf að rækja
9 Kvenréttindahreyfing skýtur
rótum.
í rúmlega 40 ár hafði krafan um aukin
réttindi konum til handa verið fram
borin í blöðum, fyrirlestrum, ræðum
og manna á meðal. Fyrst var minnst á
kvenréttindi á prenti í Þjóðólfi 1874,
en reyndar má segja að með stofnun
fyrsta kvenfélagsins norður í Skaga-
firði 1869 og með kvennaskólanum í
Reykjavík 1874 hafi fyrstu angar
kvenréttindahreyfingarinnar skotið
rótum. Hér eins og annars staðar
komu kröfur um aukna menntun
kvenna fyrst fram, síðan kröfur um
efnahagsleg réttindi, atvinnu og emb-
ætti, kosningarétt og kjörgengi.
ísinn var brotinn þegar ógiftar kon-
ur og ekkjur sem áttu með sig sjálfar
og greiddu útsvar fengu kosningarétt
til sveitastjórna árið 1882. Frá þeim
degi var það í raun tímaspursmál
hvenær íslenskar konur myndu fá
lagalegt jafnrétti. í Bandaríkjunum
var þegar tekið að draga til tíðinda,
þar fengu konur sem bjuggu í ríkinu
Wyoming kosningatétt 1869 og í mor-
mónaríkinu Utha 1870. Róðurinn hér
á landi átti þó eftir að verða bæði
langur og strangur líkt og annars
staðar í Evrópu.
Allan tímann frá því um 1880 og til
1915 var unnið að breytingum og
endurbótum á sjórnarskránni sem ís-
lendingar fengu 1874, en hægt gekk.
Úti í Danmörku sat íhaldssöm stjórn
sem engu vildi breyta og á meðan
hvorki gekk né rak í sjálfstæðisbarátt-
unni fengu konur litlar réttarbætur.
Þær héldu málum sínum þó vel vak-
andi, sendu áskoranir til þingmanna
t.d. á Þingvallafundinn 1888 þegar 70
ísfirskar konur og 27 þingeyskar skor-
uðu á fundarmenn að taka kvenrétt-
indamálið upp á sína arma. 1891
sendu 244 þingeyskar konur áskorun
til Alþingis um aukin réttindi kvenna
og 1894 var Hið íslenska kvenfélag
stofnað, en það hafði meðal annars á
stefnuskrá sinni kvenréttindi. Allan
síðasta áratug 19. aldar bar mikið á
kvenréttindakonum. Á Seyðisfirði
hófu mæðgurnar Sigríður Þorsteins-
dóttir og Ingibjörg Skaptadóttir út-
gáfu blaðsins Framsóknar 1895 og í
Reykjavík leit Kvennablað Bríetar
Bjarnhéðinsdóttur dagsins ljós um
svipað leyti. Hið íslenska kvenfélag
gaf út ársrit undir ritstjórn Ólafíu
Jóhannsdóttur í nokkur ár og árð 1900
kom út á íslensku ein af biblíum
kvenréttindahreyfingarinnar, bók
John Stuart Mill: Kúgun kvenna. Á
Alþingi bar Skúli Thoroddsen fram
frumvörp ár eftir ár um kjörgengi
kvenna til sveitastjórna, um myndug-
leika giftra kvenna og um kosningarétt
kvenna til Alþingis, en ekkert gekk.
• Einhvern tíma kemur sá tíini___
Tímamót urðu þegar íhaldstjórn féll í
Danmörku 1901, þá loks komst hreyf-
ing á mál íslendinga, þótt enn tæki
nokkur ár að koma stjórnarskrármál-
inu í höfn. í kvennréttindabaráttunni
marka árin 1907 og 1908 þáttaskil,
með stofnun Kvenréttindafélags ís-
lands sem hafði það aðalmarkmið að
berjast fyrir fullu jafnrétti kvenna og
karla. Árið 1908 tóku gildi ný lög um
bæjarstjórnir í Reykjavík og Hafnar-
firði sem heimiluðu konum að bjóða
sig fram. Konur í Reykjavík gripu til
sinna ráða og buðu fram sérstakan
kvennalista sem kom fjórum konum
að. Aftur var boðið fram 1910 og
síðan annað hvert ár fram til 1916.
Þrisvar var boðið fram á Akureyri og
einu sinni á Seyðisfirði. Konurnar
vildu sýna og sanna að þær ættu erindi
í stjórnmál, að þær vildu aukin réttindi
og að þær myndu nýta þau. Framboðin
til bæjarstjórna voru liður í baráttunni
fyrir fullkomnu lagalegu jafnrétti.
Ólafur Ólafsson Fríkirkjuprestur
sem var einn þeirra karlmanna sem
studdu kvenréttindi hvað dyggilegast
skrifaði árið 1891:
„Það á að koma og kemur einhvern
tíma sá tími að konur sitja hjer á
þingmannabekkjum og taka þátt í
löggjöf lands og þjóðar, að konur sitji
í dómarasætum, boða guðsorð, gegna
læknisstörfum, kenna við skólana og
rækja hver önnur störf, sem karl-
mennirnir nú hafa einkarétt til að hafa
með höndum.“ (Ólafur Ólafsson: Oln-
bogabarnið, Rvík. 1891).
Þegar sá tími loks kom sem Ólafur
sá fyrir sér tók að bóla á andstöðu.
Menn höfðu gert góðlátlegt grín að
bröltinu í kvenfólkinu, eða brugðist
við með afskiptaleysi, en þegar séð
varð að samkvæmt lögum sem sam-
þykkt voru 1911 gátu konur orðið
prestar, læknar eða sýslumenn, fór
brúnin að þyngjast á sumum. Alls
konar rök komu fram gegn auknum
réttindum kvenna, eins og þau að þ$r
vildu þau ekki og sýndu þeim engan
áhuga, þó að Alþingi hefði reyndar
margsinnis borist áskoranir þúsunda
kvenna. Allt var tínt til svo sem það
hvað pólitík væri spillandi og myndi
fara illa með konur, hvað þeim yrði
erfitt að gegna sýslumannsembættum.
kannski barnshafandi, menn gætu lent
í bæjarstjórn með vinnukonunni og
þar fram eftir götum. Einn ágætur
karlmaður Stefán Daníelsson að nafni
sá ástæðu til að skrifa stutta skáldsögu
til að sýna hve kvenréttindin væru
fánýt. Sagan heitir „Kvenréttindakon-
ur“ og kom út árið 1912. Þar segir frá
nokkrum konum sem eru að mennta
sig, bjóða sig fram til sveitastjórna og
tala á fundum. Þeim farnast öllum illa,
þar til þær viðurkenna að þær eru best
komnar i heilögu hjónabandi, með
sleif í hönd, barn í fangi og allan
metnað á bak og burt.
Þróunin varð þó ekki stöðvuð. Úti
í heirni lét kvenréttindahreyfingin æ
meir til sín taka, stofnað var alþjóða-
samband og hvert ríkið á fætur öðru
veitti konum kosningarétt. Hér á landi
áttu kvenréttindin fylgi að fagna með-
al frjálslyndra afla, enda erfitt fyrir
menn sem kröfðust sjálfstæðis og
frelsis þjóðarinnar að ætla frelsið karl-
mönnum einum. Þar kom árið 1915 að
ný stjórnarskrá var staðfest af konungi
og langþráð kvenréttindi fengust.
0 Nýr kraptur í þjóðfélags-
starfseminni.
Konur 19. aldarinnar höfðu mikla trú
á lagasetningum og þær litu svo á að
með því að öðlast jafnrétti að lögurn
stæðu þeim allar dyr opnar. Bríet
Bjarnhéðinsdóttir sagði um þetta:
„Þessi pólitísku réttindi sem margar
konur voru þá ekki svo meðmæltar
voru þó grundvöllurinn undir öllum
öðrum framfaramálum kvenna.“
(Merkir íslendingar IV, Rvík. 1967).
í augum Bríetar og eflaust annarra
kvenna áttu konur hlutverki að gegna
í þjóðfélaginu, jafnt í félagsmálum
sem í stjórnmálum. Bríet skrifaði árið
1911:
„Konur eiga að vera nýr kraptur í
þjóðfélagsstarfseminni. Þær eiga að
koma þangað með hreinni hvatir,
sterkari siðgæðistilfinningu, meiri
rnannúð og næmari skilning á þjóð-
relagsmeinunum en karlmennirnir,
sem orðnir eru þeim svo vanir að þeir
sJá þau ekki.“ (Kvennablaðið 22. des.
1911).
Þær konur sem beittu sér fyrir
kvenréttindum hér á landi um og upp
Ur aldamótunum síðustu voru fullar af
réttlætiskennd, þær vildu hafa áhrif á
samfélagið og vildu búa dætrum sínum
eetri framtíð. Sumar þeirra höfðu
aflað sér menntunar sem þær gátu
l®past nýtt í starfi, aðrar þurftu að sjá
sér farborða, allar vildu þær bæta hag
kvenna og verða fullgildir borgarar í
samfélaginu. Þessar sömu konur
eeittu sér fyrir bindindisfélögum, líkn-
ar' og kvenfélögum og þær stóðu að
stofnun verkakvennafélagsins Fram-
soknar og mörgum öðrum framfara-
’jj'álum. Þær voru ekki margar sem
jögðu nótt við dag í þágu kvenréttinda-
earáttunnar, en starf þeirra var
rnikið, enda náðu þær settu marki árið
1915.
En lagabreytingarnar dugðu
Áammt. Það þurfti svo mörgu öðru
að breyta að því fór svo að áhrif
kvenna urðu harla lítil í stjórnmálum
næstu áratugina.
® Hvar stöndum við nú?
Hvað gerðist svo? Hvernig hafa ís-
knskar konur nýtt réttindi sín þau 70
ar sem liðin eru frá því að þær fengu
^osningarétt og kjörgengi til alþingis?
Áð sumu leyti vel, að öðru leyti
•niður, er mitt svar. íslenskar konur
hafa svo sannarlega mætt á kjörstað
öjl þessi ár, en þær hafa ekki notað
rétt sinn til að auka hlut kvenna í
Sveitastjórnum eða á Alþingi fyrr en á
aflra síðustu árum. Þær hafa eicki nýtt
rétt sinn til að auka áhrif kvenna á
akvarðanatöku og mótun samfélags-
lns- Þær hafa valið störfum sínum
ar>nan farveg, inni á heimilum, úti á
v>nnumarkaðnum og í kvenfélögum
Sem unnið hafa stórvirki í félags- og
neilbrigðismálum.
Þegar konur fengu kosningaréttinn
915 bundust þær samtökum um að
reisa Landspítala sem eins konar
jmnnisvarða fenginna réttinda. ís-
enskar konur hafa verið þeirri hefð
tr*lar að vinna í þágu mannúðar, til að
raga úr þjóðfélagsmeinum, en þær
Sprengjan
Vald mitt er ógn við allt sem lifir á jörðu.
Allt get ég rifið niður sem mennirnir gjörðu.
Sérhverju lífi er mér gefið að granda.
Þeir gáfu mér afl, sem lætur þá hætta að anda.
Heimsku þjóðir, sem ætluðu dáðir að drýgja,
dreifðu mér víða og hófu mig upp til skýja.
Fólkið sem bað um miskunn frá himinsins hæðum,
heimti mig þaðan með loganna eitruðu glæðum.
Mennirnir tala fagurt um frið milli þjóða.
Pá fer ég með leynd að tryggja auð þeirra og gróða.
Svo æsist spilið, þá ólmast ég austur og vestur.
Að endingu verð ég þeirra síðasti gestur.
Sigfús Kristjánsson
hafa ekki gert það í gegnum stjórn-
kerfið sem gömlu kvenréttindakon-
urnar börðust svo hart fyrir að opna
konum.
Við hljótum að spyrja okkur á
þessum degi hvar við stöndum nú?
Við vitum allar að þrátt fyrir lagalegt
jafnrétti er langt í frá að konur sitji við
sama borð og karlar á landi hér. Það
er ekkert einfalt mál að breyta aldar-
gömlum hefðum, verkaskiptingu og
gildismati. Til að það takist þarf meira
en lagabreytingar, það þarf markvissa
baráttu, aðgerðir og hugarfarsbylt-
ingu. Á þessu lokaári kvennaáratugar
Sameinuðu þjóðanna er greinilegt að
íslenskar konur eru fullar af krafti og
hvers kyns góðum áformum og það
gefur okkur von um betri framtíð.
Við sem nú göngum um Austurvöll
og önnur stræti lítum öðrum augum á
hlutverk kvenna en konurnar gerðu
1915 og eflaust verður enn annað mat
ríkjandi eftir nokkra áratugi. Konur
eru ekki lengur þöglir áhorfendur,
þær eru komnar út í þjóðlífið og vilja
hafa áhrif á nútíð og framtíð. Þær vilja
að störf þeirra verði metin að verðleik-
um. Veröldin hefur áreiðanlega aldrei
þurft eins mikið á konum að halda og
nú til að auka mannúð og til að koma
í veg fyrir að sköpunarverkið - lífið á
jörðinni - verði grimmd, mengun eða
helsprengjunni að bráð. Við höfum
hlutverki að gegna og ef við stöndum
saman getum við unnið kraftaverk.
Þeirra er svo sannarlega þörf. #
36
37