Vera - 01.10.1998, Síða 36

umhverf ismál
Eyðimerkurmyndun
Halldór Þorgeirsson.deildarstjóri
Alþjóðadeildar umhverfisráðuneytisins
Umhverfisverðiaun Norðurlandaráðs verða að þessu sinni veitt
dr. Ólafi Arnalds jarðvegsfræðingi á Rannsóknastofnun landbún-
aðarins. Verðlaunin fær Ólafur fyrir umfangsmikla úttekt sem
hann stjórnaði á umfangi jarðvegseyðingar á íslandi og fyrir
kynningu á niðurstöðum hennar fyrir almenningi og bændum
landsins. Með þessari úttekt fékkst í fyrsta sinn heildaryfirlit yfir
jarðvegseyðingu hér á landi sem er eitt alvarlegasta umhverfis-
vandamál þjóðarinnar. Jarðvegseyðing og eyðimerkurmyndun er
ekki einungis vandamál hér á landi. Hundruð milljóna manna
búa við skert lífskjör vegna jarðvegseyðingar.
Merki samnings Sameinuðu þjóðanna gegn jarðvegseyð-
ingu sem ísland gerðist aðili að 1. seþtember 1997.
Lifandi vistkerfi
Jarðvegur er lifandi vistkerfi og ein af undirstöðum lífs á jörðinni.
Myndun hans tekur langan tíma. Jarðvegurinn er hlekkur í hringrás
næringarefna. Plöntuleifar rotna eða brotna niður stig af stigi þar til
þær mynda lífrænt efni í jarðvegi. Þetta lífræna efni eða moldarefni
gefur jarðveginum líf. Á því lifa rotverur sem brjóta það enn frekar nið-
ur og losa þannig um næringarefni sem rætur taka upp og loka
þannig hringnum.
Vatnsmiðlun jarðvegsins er einnig háð hinu lífræna efni. Það eykur
vatnsheldni jarðvegsins og kemur í veg fyrir að vatnið hripi niður í
dýpri jarðlög. Þessi vatnsmiðlun jafnar einnig út sveiflur í úrkomu og
dregur úr hættu á flóðum í kjölfar mikillar úrkomu með því að tefja
vatnið á leið þess í árnar.
Frjósemi jarðvegs ræóst af næringarforða hans og því hversu greið
hringsrás næringarefna og vatnsmiðlunin er. Jarðvegur getur haldið
frjósemi sinni þrátt fyrir umtalsverða nýtingu ef rétt er á málum hald-
ið. Nýtingunni eru þó takmörk sett. Ef hringrás næringarefna er t.d.
rofin með því að fjarlægja megnið af þeim gróðri sem til fellur á ári
hverju er gengið á lífræna forðann og frjósemi jarðvegsins minnkar.
Eiginleikar jarðvegs eru mjög mismun-
andi frá einum stað til annars. Þar ráða
berggrunnur og veðurfarsþættir miklu.
Eldvirkni hefur einnig mikil áhrif á jarð-
vegseiginleika. Jarðvegur hér á landi er
t.d. gjörólíkur jarðvegi á sömu breidd-
argráðu ( Noregi eða Grænlandi. íslensk-
ur eldfjallajarðvegur er frjósamur en fok-
gjarn ef gróðurhulan rofnar, t.d vegna of
mikillar beitar.
Jarðvegseyðing hér á landi
Við (slendingar höfum gengið á jarð-
vegsauðlind landsins frá landnámi. Fyrr-
nefnd úttekt á jarðvegseyðingu leiddi (
Ijós að á 40% landsins var talsvert, mikið
eða mjög mikið jarðvegsrof. Þetta svæði
er um 52% af því landsvæði sem eftir er
þegar fjalllendi, jöklar, ár og vötn hafa
verið dregin frá heildarflatarmáli landsins.
Þetta er mjög alvarlegt ástand sem kallar
á samræmdar aðgerðir hagsmunaaðila, stjórnvalda og almennings.
Upplýsingar um niðurstöður úttektarinnar eru tiltækar á vefnum
(http://www.rala.is/kvasir).
Alþjóðlegt vandamðl
Jarðvegseyðing og eyðimerkurmyndun eru vandamál víðar en hér á
landi. Að mati Umhverfisstofnunar Sameinuðu þjóðanna hefur þetta
vandamál áhrif á lífskjör 250 milljóna manna. Verst er ástandið á
þurrkasvæðum heimsins en þar býr 1,7 milljarður manna. Flugtakið
eyðimerkurmyndun nær ekki bara til framrásar eyðimarka á borð við
Sahara eyðimörkina. Undir hugtakið fellur einnig staðbundið jarð-
vegsrof og hnignun jarðvegsfrjósemi vegna of mikillar nýtingar eða ó-
hentugra áveituaðferða.
Þjóðir jarðarinnar hafa komið sér saman um alþjóðlegan sáttmála
til að taka á þessu vandamáli á svipaðan hátt og gróðurhúsaáhrifun-
um og skerðingu líffræðilegs fjölbreytileika. Samningurinn var sam-
þykktur 17. júní 1994 og hefur sá dagur því verið helgaður baráttunni
gegn eyðimerkurmyndun um heim allan. Samningurinn öðlaðist gildi
í árslok 1996 og gerðist ísland aðili 1. september 1997. Fyrsta aðild-
arríkjaþing samningsins var haldið í októ-
ber 1997. Skömmu áður stóðu íslensk
stjórnvöld fyrir ráðstefnu hér á landi um
hnignun beitilanda í heiminum með þátt-
töku frá öllum heimsálfum.
ísland hefur hlutverki að
gegna
íslendingar hafa mikla reynslu af því að
takast á við jarðvegseyðingu og því að
snúa þróuninni við með friðun, land-
græðslu og skógrækt. Landgræðsla rík-
isins er elsta stofnun sinnar tegundar í
heiminum. Þau lönd í Afríku sem ísland
veitir þróunaraðstoð eiga við mikla jarð-
vegseyðingu að striða. Við getum miðlað
þeim af reynslu okkar og lagt þeim lið í
jarðvegsverndarstarfi. Landgræðslu- og
skógræktarstarf ætti að verða hluti af
þróunaraðstoð íslands í Afríku.