Vísbending - 23.12.2013, Blaðsíða 15

15
og föt. Eina kú tóku þau með sér til Bolungarvíkur og Sigrún hafði
heimilisköttinn í kassa hjá sér á siglingunni. Síðan hafa þorpin
í Jökulfjörðum verið hljóð og yfirgefin nema á seinni árum yfir
sumarið, þegar brottfluttir afkomendur leita þar að uppruna sínum og
rótum í skini miðnætursólarinnar.
Þótt nákvæm tala liggi ekki fyrir virðast um það bil 30 íbúðarhús
hafa verið skilin auð eftir á Hesteyri og í Aðalvík. Fólkið gekk út
úr húsum sem það hafði ef til vill byggt sjálft með tvær hendur
tómar og hóf annað líf uppbyggingar á nýjum stað. Af dagblöðum
þessa tíma má ráða, að hið opinbera hafi lagt íbúum eitthvert lið
við hina eiginlegu flutninga, með því t.d. að senda skip eftir fólki
og farangri, en ekki verður séð að neinar bætur hafi verið greiddar.
Í heild má segja að landsvæðið norðan Snæfjallastrandar um
Jökulfirði og Hornstrandir allt suður til Norðurfjarðar á Ströndum
hafi hlotið sömu örlög á árum seinni heimsstyrjaldarinnar og næsta
áratug þar á eftir.
Víglína byggðarinnar færðist hægt og rólega suður á bóginn
og eftir að þorpin í Jökulfjörðum og Aðalvík voru farin í eyði
lá þessi lína um Grunnavík. Maður er manns gaman og smátt og
smátt safnaðist fólk af sveitabæjum saman í litlum byggðakjarna
í Grunnavík og veitti þar síðustu viðspyrnuna með því að smíða
bryggju, leggja svolítinn vegarstúf milli bæja og vélvæðast eftir því
sem við var komið. En haustið 1962 féll það virki einnig og síðustu
íbúarnir í Grunnavík kvöddu bæjarhúsin í síðasta sinn og sigldu fyrir
Bjarnarnúp í suðurátt.
Í viðtölum við brottflutta íbúa Sléttuhrepps má lesa að
samgönguleysi og einangrun var fólki á þessum slóðum ekki eins
mikil áþján og nútíminn ætlar. Allir voru aldir upp við samgöngur
á sjó og töldu þær nægja. Samfélagsþjónusta eins og skólahald og
læknisþjónusta virðist hafa verið mun mikilvægari í augum íbúanna
og menn virðast telja það þáttaskil þegar síðasti læknir héraðsins
flytur frá Hesteyri 1943. Í ævisögu Hallgríms Jónssonar, sem lengi
bjó á Dynjanda í Jökulfjörðum en síðustu árin í Grunnavík, kemur
skýrt í ljós að síðustu íbúarnir létu undan þrýstingi tíðarandans
og fóru nauðugir á vit reglulegrar launavinnu og fjölmennara
samfélags í þéttbýlinu, sannfærðir um að heimabyggðin væri samt
sem áður einskonar Paradís á jörð. Hvergi væri fegurra og betra
mannlíf en það sem þar blómstraði meðan sveitirnar voru fullar
af fólki.
Eyðieyjar áður í byggð
Straumur fólks úr jaðarbyggðum til þéttbýlis hefur líklega aldrei verið
þyngri en á áratugunum frá 1940 til 1960. Víða í þeirri sögu sjást
merki þess að þegar byggðakjarni hefur náð einhverjum þolmörkum
eða neðri mörkum er eins og stífla bresti og síðustu íbúarnir fara í
einum hóp frekar að en að tínast burtu einn og einn. Þetta gerðist t.d. í
Sléttuhreppi eins og rakið er hér að ofan.
Annað dæmi um svona mörk er að finna í byggðasögu Flateyjar á
Skjálfanda. Eyjan er 2,8 ferkílómetrar að stærð og er stutt undan landi
á Skjálfandaflóa steinsnar frá Húsavík og byggðinni á Flateyjardal,
meðan hún varði.
Í Flatey var byggð frá landnámi og á staðurinn sér allmerka sögu
í margvíslegum skilningi. Í eynni hafði myndast dálítið sjávarþorp í
verið hröð. Líklegt er að flestir Íslendingar sem í dag búa í borg eigi
einhverjar rætur í sveit eða dreifbýli og hafi alist upp við að talað
væri um þær fornu slóðir með eftirsjá og angurværð og til þeirra
horft gegnum rósrautt gler.
Höfuðborg Sléttuhrepps
Eitt af hinum hljóðu eyðiþorpum á Íslandi er Hesteyri, sem stendur við
fjörð sem dregur nafn sitt af eyrinni, einn af Jökulfjörðum. Bújörðin
Hesteyri, forðum metin til 24 hundraða, breyttist í lítið þorp í upphafi
20. aldar. Breytingar í atvinnumálum réðu för því á Stekkeyri sem er í
túnfætinum á Hesteyri reistu norskir athafnamenn stóra hvalveiðistöð
árið 1890. Með Norðmönnum komu nýir siðir, gluggi út í heiminn,
peningar og atvinna allt árið. Hvalstöðin var rekin til 1915 þegar
gildi tók 10 ára hvalveiðibann við Ísland. Hún varð síðust norskra
hvalveiðistöðva til þess að hætta rekstri. Svo kom síldin og árið 1927
var gömlu hvalstöðinni breytt í síldarbræðslu og þar kynti Kveldúlfur
katlana fram til ára seinni heimsstyrjaldar.
Hesteyri tilheyrði Sléttuhreppi sem náði um Jökulfirði alla,
Aðalvík og allt norður að Horni. Á síðustu árunum fyrir stríðið
voru íbúar í hreppnum rúmlega 400 talsins. Um leið og Ísland
var hernumið og skyndilega næga vinnu að fá fór af stað skriða
fólksflutninga. Hinar strjálu sveitir og víkur Sléttuhrepps tæmdust
í einu vetfangi. Þéttbýlið á Hesteyri hélt þó stöðu sinni og sama má
segja um tvo ámóta byggðakjarna í Aðalvík, sem voru á Sæbóli og
Látrum. Á þessum stöðum bjó kynslóð fólks sem hafði komið undir
sig fótunum og var tengdara staðnum en unga fólkið sem varð fyrst
til þess að flytja.
Hesteyri var nokkurs konar miðstöð stjórnsýslu í Sléttuhreppi, því
þar var læknir, barnaskóli frá 1884, loftskeytastöð frá 1922 og 1939
var lagður sæstrengur í land á Hesteyri frá Grunnavík og þá komst
plássið í símasamband. Á Hesteyri var verslun og fiskmóttaka og má
því vel kalla staðinn höfuðstað Sléttuhrepps.
Þrátt fyrir símann og sæmilega fiskgengd á stríðsárunum
hélt fólkið áfram að streyma suður og eftir því sem bátar og
skip stækkuðu varð sífellt erfiðara að reka útgerð í hafnleysinu í
Sléttuhreppi. Hér verður ekki grúskað í meðalaldri íbúanna, en án
efa hefur hann hækkað býsna hratt á þessum árum, enda barnafjöldi
hvers byggðarlags skýrasta vísbendingin um framtíð þess og er svo
enn í dag.
Eftir stríð sátu nokkrir eldri íbúar Sléttuhrepps sem fastast og héldu
áfram að lifa og berjast með sama hætti og þeir höfðu alltaf gert.
Vorið 1952 var haldinn hreppsnefndarfundur í Sléttuhreppi. Segja má
að niðurstaða fundarins hafi verið alger uppgjöf, því þar var samþykkt
eða gjört kunnugt að 30 íbúar myndu að flytja brott í sumarlok en það
voru að heita má allir íbúarnir.
Í október um haustið dró til tíðinda. Fyrsta okt. 1952 var
símstöðvunum á Hesteyri og Aðalvík lokað, 9. október var síðasti
fundur hreppsnefndar og þann 15. október lagðist strandferðaskipið
Skjaldbreið við akkeri á Aðalvík og tók síðustu íbúana þar um borð.
Þá voru Sölvi Betúelsson og kona hans Sigrún Bjarnadóttir ein eftir
ábúenda í hreppnum. Þau bjuggu á Hesteyri, en Sölvi var hreppstjóri
og leiðtogi byggðarlagsins. Sölvi og Sigrún fóru með Fagranesinu
til Bolungarvíkur 1. nóvember 1952 með farangur sinn, búsmuni