Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Side 67

Níundi áratugurinn
Deutschers um að lík endurreisn sé útilokuð vegna þess að gífurlegur iðnaður
hafi þróast á svæði sem ekki hafði áður verið iðnvætt í slíkum mæli. Þó að þetta
kunni að eiga við um Sovétríkin, á þetta ekki endilega við um hin ríki Austur-
Evrópu sem auðvelt væri að fella inn í skipulag fjölþjóðlegra samsteypna. En til
er önnur röksemd sem gengur út frá klofinni vitund ríkis-launavinnumanna
Austur-Evrópu. Þetta félagslega afl er ákaflega and-kommúnískt og and-sósíal-
ískt hvað hugmyndafræði varðar. I Póllandi er vinnandi fólk auk þess undir
beinum áhrifum kirkjunnar sem heldur afar íhaldssömum félagslegum
viðhorfum á lofti. En þegar ríkisverkamaður hegðar sér samkvæmt sínum
félagslegu hvötum reynist hann vera andsnúinn forræði, og hann mundi frá-
biðja sér að eiga að skipta á sínum ópersónulega herra og fá í staðinn þann
persónulega endurreistan. Það var þessi „félagslega hvöt“ sem gat af sér ung-
versku verkamannaráðin 1956.
Endurreisn kapítalismans er ekki félagslega eða líkamlega ómöguleg, fyrst
þarf bara að temja þennan óþæga og uppreisnargjarna aðila svo hægt sé að breyta
honum til að henta endurreistum frjálslyndum kapítalisma. „Tamning“
jafngildir félagslega auðvitað ráðríkri íhaldsstefnu (authoritarian conservatism),
en ekki lýðræði. Þess vegna verða allir þeir sem sækjast eftir lýðræði handa
Austur-Evrópu framtíðarinnar að líta til sósíalisma, i merkingunni sjálfsstjórn-
arsamfélags. Því miður má auðveldlega greina andstæða tilhneigingu meðal
þeirra sem eru pólitískt starfandi. Innan andstöðunnar er þegar kominn fram
nýr hópur róttækra íhaldsmanna sem eru ekki guðsstjórnarsinnar en sem tor-
tryggja lýðræðið ákaflega. Þar eð hinn svokallaði „huglægi þáttur“ og undan-
gengin pólitisk „skólun“ hans eru lykilatriði til að hægt sé að hafa áhrif á
umbyltinguna framundan — jafnvel þó að ekki sé líklegt að til hennar komi á
niunda áratugnum — hefur áreksturinn innan andstöðunnar milli íhaldssamra
og lýðræðis-sósíalískra strauma mikla þýðingu fyrir framtiðina.
Loks er það þriðji vandinn: er hægt að samræma starfsemina meðal hinna
mismunandi þjóða? Er til eitthvað sem kalla má alþjóðlega andstöðu? Mikil-
vægi þess að samræma starfsemina verður seint ofmetið. Uppreisnirnar i Pól-
landi og Ungverjalandi 1956, sem urðu samtímis með sjálfsprottnum hætti,
höfðu mikil áhrif hvor á aðra. Hik Sovétmanna i október 1956 skapaði lag fyrir
ungversku byltinguna og gaf pólska „flóðinu“ færi á að brjótast i gegn með
friðsömum hætti, en það stafaði af þvi að sovésku forystumennirnir urðu að ráða
fram úr tveimur vandamálum, en ekki bara einu.
Hinu má ekki gleyma að Dubcek hefði ekki komist mikið lengra 1968 en
Gomúlka fyrst í stjórnartið sinni. Dubcek gat aldrei treyst kerfi sitt, jafnvel ekki
TMM V
313