Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Side 104

Tímarit Máls og menningar
- Eg kalla á þig, þegar ég dey.
Svona fátæk var hún, svona stóð hún ein uppi. (362)
Einsog oft síðarmeir bregður skáldið ljósi yfir mannlegt líf með því að
gefa náttúrunni síðasta orðið. Fuglinn í fjörunni hefst á því að Salka Valka
situr um vorið við gluggann sinn og horfir á fátækar telpur dansa og syngja
ljóð um fuglinn, en gengur treglega af því það er ekkert lag við vísuna. Hin
áhyggjulausa kæti telpnanna vekur hjá Sölku söknuð „í endurminningu
þeirra dansa, sem hún fékk aldrei að stíga, þeirra söngva, sem hún fékk ekki
að syngja, þeirra ljóða, sem hún kunni ekki að ríma, bernskunnar, sem er
liðin“ (8).
Sögunni lýkur með því að fuglastefið er tekið upp aftur. Nú, í haust, er
hin fjörmikla kría farin og hinn „andheiti dúnmjúki" æðarfugl. Eftir eru
aðeins „fuglar vetrarins", „vængbreiðir, nöturlegir máfar“. Þeir lifa lífi
mergðarinnar, lífi hinnar köldu og tilfinningalausu náttúru, órafjarri við-
kvæmum mannshjörtum.
Minningin um leik smámeyjanna fær nú dýpri merkingu. „Það var í vor,
um það bil, sem túnin voru að gróa, - eða var það í fyrravor? - að börnin
stigu hér dans og sungu.“ (362) Þessi óvissa tímaákvörðun - sem reyndar er
lögð enn meiri áhersla á í annarri útgáfu verksins (1951): „eða var það
kannski einhverntíma í fyrndinni" (474) - hjúpar söguna tignarlegu tíma-
leysi og nafnleysi náttúrunnar. Sagan af Sölku Völku og ást hennar er sjálf
stef úr „hinni harmsælu sönglist lífsins, sem líður burt“ (9).
Það er vafasamt að einblína alltof mikið á lok skáldsögu útaf fyrir sig.
Sagan í heild sinni er sá hljómbotn sem er enn að enduróma á síðustu
blaðsíðum hennar. A hinn bóginn skiptir miklu máli hvaða hlið sögunnar
snýr upp í lokin. Salka Valka, þessi þróttmikla, tilfinningaríka og jákvæða
stúlka, tekur heilshugar þátt í lífi náunga sinna á Oseyri við Axlarfjörð, og
hana dreymir um fegurri framtíð handa þessu fólki. En sagan skilur hana
eftir aleina. Þarna, á klöppunum „fyrir neðan túnið í Mararbúð undir
slútandi kletti“, eftir burtför strandferðaskipsins og Arnalds, er hún ímynd
einstaklingsins og óumflýjanlegs einmanaleika hans.
Bjartur í Sumarhúsum, Kólumkilli og Ásta Sóllilja
Sjálfstœtt fólk (1934-35) er ágætt dæmi um hvernig upphaf og endir
skáldsögu geta haldist í hendur. Fyrsti kaflinn segir frá Kólumkilla hinum
írska, eldgömlum særingamanni, og húsfreyjunni Gunnvöru á Albogastöð-
um í Heiði, sem lét gera seiðhjall að húsabaki „og söng þar fjandanum
Kólumkilla í eldi og reyk“ (I, 9). Hún varð „bani margra, karla, kvenna og
92