Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Blaðsíða 58

Tímarit Máls og menningar
og sjónvarp. Hugmyndin um opinbera þjónustu, ríkisrekna eða ríkisstýrða,
hvort heldur hún hefur verið fjármögnuð af almannavaldi eða einkarekstri,
hefur aldrei verið álitin komin til af hinu góða, heldur af tæknilegri nauðsyn
vegna takmarkaðs fjölda útvarpsrása. Þeir sem hafa verið andvígir markaðs-
lögmálunum í blaðaheiminum hafa aldrei verið meira en hálfvolgir í stuðn-
ingi við opinbert útvarp eða sjónvarp. Þeir hafa einblínt á yfirráð og
taumhald ríkisvaldsins. Þeir hafa starað á opinbera þjónustu sem væri hún
gríma valds eða ásjóna viðskiptahagsmuna og gagnrýnt valdboð og tak-
markanir þær sem jafnvægis- og hlutleysisreglur setja þessum stofnunum.
Vinstrisinnar hafa annað hvort fallið í freistni draumóra um frjáls boð-
skipti, án skipulags eða fjárstuðnings, eða látið freistast til að álíta fjölgun
boðmiðla af hinu góða því hún muni leiða til fjölbreytni. Hvort tveggja er
tengt, á einhvern hátt, hugmynd um frjálsa tjáningu, listræna og pólitíska.
Ef þetta hefur ekki verið reyndin, þá hafa menn frestað frekari umræðu þar
til ríkið væri komið í þeirra hendur.
Að mínu mati verða yfirstandandi breytingar auðskiljanlegri, og vænlegra
að sleppa út úr ríkis/markaðar umræðunni og kenningunni um frjálsa
pressu, ef menn nálgst vandamálið út frá kenningunni um „almenning".
Kenningin um „almenning“, eins og Júrgen Habermas færir fyrir henni
rök, segir að rétt eins og beint lýðræði í Aþenu byggðist efnislega á
þrælahaldi, hafi kapítalísk efnahagsþróun á samkeppnismarkaði skapað
forsendur fyrir bæði kenningu um og útfærslu á borgaralegu lýðræði. Ný
pólitísk stétt, borgarastéttin, fékk bæði fjármuni og tíma til að ríða net
stofnana í samfélagi þegnanna, stofna dagblöð, lærðramannafélög og um-
ræðuhópa, útgáfufyrirtæki, bókasöfn, háskóla, fjöltækniskólá og söfn, þar
sem nýtt pólitískt vald, almenningsálit, gat orðið til.3 Þessi „almenningur“
bjó yfir eftirfarandi eiginleikum: Hann gat varist ágangi ríkis og kirkju og
gengið að stórum hópi einstaklinga sem höfðu sjálfstæðan efnahag. Hann
var opinn öllum á sama hátt Og markaðurinn var opinn öllum, og kostnaður
við inngöngu var lágur, „almenningurinn“ var svo stór. Hann varð því
altækur í líkingu við ríki Hegels, þar sem þegnskapur þýddi í raun þátttöku.
Allir þátttakendur á „almenningnum“ voru, rétt eins og á markaðnum,
jafnir að völdum, þar sem kostnaði var jafnt dreift og almennt, rétt eins og
samfélagsauði var jafnt dreift innan borgarastéttarinnar. Hagsmunir „al-
menningsins“ voru ólíkir einkahagsmununum sem stýrðu samfélaginu í
heild. Umræðan þar fylgdi hefð Upplýsingarinnar, lét ráðast af skynsemi og
rökum, pólitísk viðhorf voru opinskátt viðruð og ákvarðanataka opin, ekki
í valdasamsæri, heldur með rökum byggðum á heimildum, vegna þess að
einkahagsmunir voru ekki áhugamálið, heldur almannaheill. Þess vegna
birtist „almenningurinn“ sem skynsemisásjóna á ríki Hegels.
46