Dagblaðið Vísir - DV - 12.12.2012, Blaðsíða 16

4 Bækur 12. desember 2012 Miðvikudagur
Stórvirki um Jón
É
g táraðist tvisvar við lesturinn
á fyrstu fimmtíu blaðsíðunum
í nýrri ævisögu um rithöfund-
inn Jón Sveinsson, höfund
barnabókanna um Nonna.
Lýsingarnar í bókinni á dauða þriggja
systkina Jóns, úr barnaveiki með
þriggja mánaða millibili síðla árs
1859, eru svo tragískar að ég komst
við – meira að segja þegar ég las þær
aftur upphátt fyrir spúsu mína og
þurfti að gera örstutt hlé á lestrinum.
Jón var fæddur árið 1857,
sonur amtmannsskrifarans á
Möðruvöllum, Sveins Þórarinssonar.
Sveinn var ritfær maður og hélt dag-
bók þar sem hann lýsti líðan sinni
þegar þessir hörmungar atburðir
dundu yfir í lífi hans og styðst höf-
undur ævisögunnar, Gunnar F.
Guðmundsson, meðal annars við
þessar dagbækur í bókinni. Eitt af
börnum Sveins, stúlkan Ármann-
ía, dó skömmu eftir að hafa komið
í heiminn þetta dapurlega haust í
lífi fjölskyldu Sveins, þá var einung-
is liðin vika frá því að eldri börnin
hans tvö voru jarðsett: „Hún var hið
fríðasta og efnilegasta ungbarn er eg
hefi séð, og hafði eg þegar gjört mér
von um að hún mundi verða mér
til huggunar eptir missi hinna eldri
barna minna, hinn sami eingla svip-
ur hvíldi yfir henni framliðinni …“
skrifaði Sveinn í dagbók sína.
Þetta sama haust missti amtmað-
urinn á Möðruvöllum, Pétur Haf-
stein, son sinn úr barnaveikinni og
hafði þá misst tvö af börnum sínum.
Sorgin setti mark sitt á heimilishaldið
á Möðruvöllum: Sveinn drekkti sorg-
um sínum í víni, kona hans Sigríður
lagðist í rúmið og amtmaðurinn
„varð nær vitstola“. Þetta haust var
Jón Sveinsson einungis tveggja ára
gamall og var þá þegar búinn að
missa þrjú af systkinum sínum –
fimm af börnum þeirra Sveins og
Sigríðar áttu eftir að komast á legg.
Eftir þetta haust átti Pétur amtmaður
alltaf erfitt með að umgangast Jón
af því að hann minnti hann svo á
son sinn sem hafði dáið frá honum,
líkt og fjallað er í um ævisögu Guð-
jóns Friðrikssonar sagnfræðings um
Hannes Hafstein – meira að segja
eftir að Hannes fæddist árið 1861 og
þeir Jón fóru að leika sér saman átti
Pétur erfitt með að umgangast Jón.
Tragík, ógæfa, brottför
Fyrstu hundrað síðurnar af magnaðri
bók Gunnars um ævi rithöfundar-
ins, Nonni – Pater Jón Sveinsson,
eru markaðar af þessari tragísku fjöl-
skyldusögu Jóns. Barnadauðinn, fá-
tæktin, flutningur fjölskyldunnar til
Akureyrar eftir áratugalanga þjón-
ustu við amtmanninn í kjölfar mis-
sættis, hark Sveins föður Jóns í bæn-
um, gjaldþrot og andlát Sveins árið
1869 þegar hann var einungis 48
ára gamall, gera það að verkum að
frásögnin á þessum síðum er afar
dramatísk.
Jón var einungis tólf ára þegar
hann missti föður sinn og móðir
hans stóð eftir ein og eignalaus með
fjögur börn á aldrinum eins og upp
í fimmtán ára. Móðir þeirra gat ekki
alið önn fyrir börnunum og þurfti
því að koma þeim til ættingja eða
vandalausra: Jón fékk boð frá frönsk-
um greifa um að setjast á skólabekk
í Frakklandi og gerast jesúíti. Jón átti
ekki margra kosta völ og yfirgaf því
móður sína.
Gunnar segir að þessi viðskilnað-
ur Jóns við móður sína hafi sett mark
sitt á sál hans fyrir lífstíð og að hann
hafi lifað „alla sína ævi í heimi minn-
inganna sem 12 ára drengur heima á
Íslandi í öruggu skjóli móður sinnar“.
Jón skrifaði svo um þessar minn-
ingar og skáldaði út frá þeim í bókum
sínum um Nonna. Gunnar segir að
eitt helsta markmið bókarinnar sé
að svara þeirri spurningu sem Hall-
dór Laxness setti fram hvort „innra-
líf“ Jóns hefði dáið þann dag sem
móðir hans sendi hann frá sér áleiðis
til Frakklands. Þau hittust aldrei aftur
eftir þennan dag þó svo að þau hafi
haldið nánu sambandi með bréfa-
skiptum.
„Óskaði þess að ég mætti
deyja“
Á þessum tíma horfði Jesúíta-
reglan til þess að snúa þyrfti íbúum
Skandinavíu til kaþólskrar trúar með
trúboði og átti Jón að gegna því hlut-
verki á Íslandi. Þetta var erfitt verk
þar sem aðeins ein kaþólsk fjölskylda
var á Íslandi á þessum tíma og Gunn-
ar talar um að talið hafi verið erfiðara
að snúa Íslendingum til kaþólsku
en öðrum þjóðum Evrópu. Jón hóf
nám í skóla jesúíta, Skóla forsjónar-
innar, í Amiens í Norður-Frakklandi,
þar sem honum leið vel. Bróðir Jóns,
Manni, kom svo einnig í skólann
nokkrum árum síðar, 1873, og voru
bræðurnir því sameinaðir á ný. Móð-
ir þeirra fluttist hins vegar til Kanada,
allslaus og eftir að komið börnum
sínum fyrir hjá öðrum, árið 1876.
Jón hafði það að markmiði sínu
sem drengur og ungur maður að
snúa aftur til Íslands að námi loknu
og snúa Íslendingum til kaþólsku að
loknu námi sínu í Frakklandi, Belgíu,
Hollandi að lokum Englandi þar sem
hann vígðist til prests. Hann gerð-
ist hins vegar kennari við kaþólskan
skóla í Ordrup í Danmörku og kenndi
þar til ársins 1912. Ekkert varð af trú-
boðinu á Íslandi. Í Danmörku, sam-
hliða kennslunni, fór Jón hins vegar
í trúboðsferðir um Sjáland á reiðhjóli
og gekk þá nokkuð nærri sjálfum sér
– Jón var þeirrar náttúru gæddur að
hann gat ekki sagt nei þegar hann var
beðinn um eitthvað og þetta nýttu
yfir boðarar hans sér.
Danmerkurár Jóns voru ekki góð-
ur tími fyrir hann þar sem honum
fannst á sér troðið, honum gafst ekki
tími til að sinna köllun sinni, ritstörf-
unum, vegna anna og fannst hann
ekki metinn að verðleikum. Manni
bróðir hans dó í Louvain í Belgíu árið
1885 og fékk Jón ekki leyfi frá yfir-
mönnum sínum í Louvain til að vera
við dánarbeð hans og lagðist þetta
þungt á hann. Þegar Jón var orðinn
gamall maður sagði hann eftir-
farandi orð um Danmerkurárin: „Í
meira en þrjátíu ár fannst mér stöð-
ugt eins og ég hefði verið grafinn lif-
andi og óskaði þess oft að ég mætti
deyja“.
Stífur aginn í kennslunni í
kaþólska skólanum hentaði Jóni ekki
og honum fannst meðkennarar sínir
líta niður á sig af því hann var mennt-
aður í Frakklandi en ekki í Þýska-
landi eins og þeir flestir. Þá átti hann
í tungumálaerfiðleikum til að byrja
með – töluð var þýska í skólanum en
hann hafði aldrei búið á þýskumæl-
andi svæði. Eitt af einkennum Jóns,
líkt og Gunnar rekur, var að hann
var eiginlega móðurmálslaus mað-
ur: Hann flutti svo snemma frá Ís-
landi og talaði svo litla íslensku að
hann glataði færni sinni í málinu –
franskan var eiginlega hans móður-
mál en samt auðvitað ekki bókstaf-
lega því hann lærði hana tólf ára.
Þá virðist Jón hafa verið þjakaður af
minnimáttarkennd í garð annarra
lærðra manna Í Ordrup og ekki fund-
ist sem hann ætti mikla samleið með
þeim. Jón var einnig gleðimaður og
fannst gaman að spila á harmonikku
og bregða á leik – í bókinni greinir
Gunnar frá sögusögnum þess efnis
að Jón hafi á Ordrup-árunum slegist
í hóp fjöllistamanna um tíma og
sýnt með þeim „töfrabrögð og aðr-
ar kúnstir“ en ekki eru til staðfestar
heimildir um þetta. Ljóst er hins
vegar að Jóni leið ekki vel í Jesúíta-
reglunni og sagði móður sinni með
annars að hann hefði „tapað öllu
fjöri og ungdómskrafti“.
„Lífshugsjón mín“
Móðir Jóns dó árið 1905, þegar hann
var tæplega fimmtugur, og byrj-
aði hann fljótlega að skrifa fyrstu
Nonnabókina eftir það. Gunnar
segir að hann hafi með bókinni vilj-
að skrifa sig frá sorginni og breyta
söknuði sínum í fallegar minn-
ingar um móður sína „og landið
fagra í norðri“. Hann vildi helga líf
sitt ritstörfum og gerði það að stóru
leyti eftir að hann hætti að kenna í
Ordrup. Eitt af því sem er haft eftir
Jóni í bókinni er eftirfarandi setn-
ing: „Lífshugsjón mín: Að skrifa.“
Jón byrjaði seint að skrifa skáld-
skapinn sem hann varð þekktur
fyrir vegna þess að störf hans fyrir
Jesúítaregluna íþyngdu honum
fram eftir ævi. Í bók Gunnars er
ýmislegt sem bendir til að Jón
hafi ekki verið guðsmaður af heil-
um hug í þeim skilningi að þegar
hann kenndi og hélt fyrirlestra vildi
hann frekar segja sögur en að tala
um guðsorð: Jón var sögumaður
og sennilega meiri gleðimaður en
hann þorði að vera á yfirborðinu –
honum fannst gott að bergja hóf-
lega á góðu rauðvíni og spila á nikk-
una sína – en starf hans hefti hann
og barnslega og einlæga sköpunar-
gáfu hans.
Jón ferðaðist um og flutti fyrir-
lestra eftir að hann byrjaði að gefa
út Nonnabækurnar. Hann varð
þekktur á alþjóðavettvangi og seldi
mikið af bókum. Gunnar telur of-
sögum sagt að segja að bækur Jóns
hafi selst í milljónum eintaka á al-
þjóðvettvangi en telur að salan hafi
hlaupið á hundruðum þúsunda.
Jón kynnti bækur sínar víða um
lönd, fór umhverfis jörðina á árun-
um 1937 og 1938, og stoppaði með-
al annars í Bandaríkjunum í vestri
og Japan og Kína í austri. Í Japan var
Jóni hampað sem einhvers konar
arftaka H.C. Andersen og kom
hann víða fram – um 3.000 manns
komu til hafnar í borginni Kobe til
að kveðja hann þegar hann fór frá
landinu. Á þessum tíma var Jón
þekktasti íslenski rithöfundur sam-
tímans á alþjóðvettvangi en þetta
átti eftir að breytast með velgengni
Halldórs Laxness og Nóbelsverð-
launum hans röskum áratug síðar.
Andlát í byrgi
Síðustu æviár Jóns eru nokkuð
tragísk, líkt eins og bernska hans
hafði verið, en þó á grátbroslegri
hátt. Jón var búsetur á prestaheimili
fyrir jesúíta í Valkenburg í Hollandi
þegar þýski herinn gerði innrás í
landið og hertók það í maí 1940 eftir
að seinni heimsstyrjöldin var skollin
á. Þá var Jón orðinn 83 ára gamall og
orðinn lúinn og slitinn.
Af Jóni er sögð sú saga í bók-
inni að þegar þýski herinn nálgaðist
prestaheimilið eftir innrásina hafi
hann opnað gluggann á herberginu
sínu og byrjað að spila franska þjóð-
sönginn á harmonikkuna sína.
Þjóðverjarnir munu hafa svarað
nikkuspili Jóns með því að hefja
vélbyssuskothríð á húsið. Gunnar
segir reyndar að ólíklegt sé að har-
monikkuleikurinn hafi verið ögrun
heldur hafi líklega verið um tilvilj-
un að ræða. Þýsku hermennirn-
ir komu sér fyrir á prestaheimilinu,
negldu svartan pappír fyrir glugg-
ana á heimilinu, meðal annars í her-
bergi Jóns, og fluttu belgíska stríðs-
fanga í garðinn við húsið og girtu
hann af. Jón mun hafa blandað geði
við fangana. Þá var Jón móðgaður
yfir því að þurfa að slökkva ljósið í
herbergi sínu klukkan tíu á kvöldin
að skipun þýska innrásarliðsins. Jón
var því nánast eins og fangi á presta-
heimilinu undir það síðasta, ófrjáls
öldungur í skugga styrjaldarinnar.
Um sumarið 1942 voru Jón og
jesúítarnir fluttir nauðungarflutn-
ingum yfir landamærin til Aachen
í Þýskalandi. Þeir höfðu gagn-
rýnt meðferð nasista á Gyðingum í
landinu og það líkaði innrásarhern-
um ekki. Þeim var þess í stað komið
upp á kaþólsku kirkjuna í Þýskalandi.
Heilsa Jóns var orðin slæm þegar
þetta gerðist og var hann fluttur á
spítala í Aachen þar sem hann fékk
kransæðastíflu og var ekki hugað líf.
Spítalinn var svo lagður í rúst í loft-
árás og tóku við hrakningar þar sem
Jón var fluttur í klaustur, á annað
sjúkrahús og loks á kaþólskan spít-
ala í Köln. Vegna loftárása Banda-
manna á Köln um haustið 1944 var
Jóni komið fyrir í neðanjarðarbyrgi
í borginni sem hristist og skalf út af
sprengjuregninu; rúm Jóns „bærðist
til og frá“ í veltingnum. Ein af síðustu
setningunum sem Jón á að hafa sagt
áður en hann dó var: „Er ég kominn
um borð í skip?“.
Stórvirki
Þessi ævisaga Gunnars F. Guð-
mundssonar um Jón Sveinsson er
stórvirki. Hún er fróðleg, skemmti-
leg aflestrar, ítarleg, vönduð og lýsir
áhugaverðu lífshlaupi eins af þekkt-
ari rithöfundum Íslands á alþjóð-
vettvangi: Ég gat ekki lagt bókina frá
mér, svo góð er hún. Þá er hún líka
viss aldarspegill á íslenskt sam félag
um miðbik nítjándu aldarinnar, allt
þar til Jón kveður móður sína og
heldur til Frakklands, 1870. Gunnari
tekst það ætlunarverk sitt að bregða
upp mynd af „innralífi“ Jóns sem
var alla tíð eins og stórt barn, ein-
lægur og óöruggur með fallega sál
og sennilega á rangri hillu í Jesúíta-
reglunni – hann fann sig þó á miðj-
um aldri.
Á bak við bókina liggur þrot-
laus heimildavinna. Stuðst er við
óprentaðar heimildir úr skjalasöfn-
um á Íslandi, Danmörku, Þýskalandi
og Ítalíu auk prentaðra heimilda –
bóka, greina, vefsíðna – á mörgum
tungumálum. Í eftirmála bókarinnar
kemur líka fram í máli Gunnars að
hann hefur unnið að bókinni síð-
an árið 2006. Á umfangi hennar og
gæðum sést að hann hefur lagt mik-
ið í verkið og vandað sig. Þá hef-
ur forlagið Opna einnig lagt mikið
í bókina og er hún eigulegur grip-
ur: Pappír góður og umbrot fallegt.
Fjöldi ljósmynda er í henni og er
notuð sú aðferð að dreifa myndun-
um um alla bókina frekar en að vera
með margrar, sérstakar myndasíður
í röð. Þannig verða myndirnar hluti
af ævisögunni sem er sögð í bókinni.
Einn lesandi um sextugt, sem byrj-
aður er á bókinni, benti reyndar á að
letrið í henni væri of smátt fyrir fólk á
hans aldri en líklega mun þetta ekki
plaga þá sem yngri eru – sjálfur tók
ég ekki eftir þessu.
Bók Gunnars stenst saman-
burð við margar af eftirminni-
legri ævisögum sem hafa komið
út hér á landi síðastliðinn áratug.
Meðal annars bók Halldórs Guð-
mundssonar um Laxness, ævisögu
Guðjóns Friðrikssonar um Hann-
es Hafstein og verk Þórunnar
Erlu- Valdimarsdóttur um Matt-
hías Jochumsson – ég skyldi aldrei
hvernig sú bók gat ekki fengið Ís-
lensku bókmenntaverðlaunin. Bók
Gunnars er ein af fáum „stóru“
ævisögunum – kannski sú eina – í
anda áðurnefndra bóka sem kem-
ur út um þessi jól. Að mínu mati er
þetta bók ársins.
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Bækur
„Að
mínu
mati er þetta
bók ársins
Sex ára vinna Á bak við bók Gunnars liggur sex ára vinna og sjást þess merki á gæðum verksins. Hann sést hér á vinnustað sínum,
Bókasafni kaþólska safnaðarins við Hofsvallagötu í Reykjavík. Mynd SigTryggur Ari
Nonni – Pater Jón
Sveinsson
Höfundur: Gunnar F.
Guðmundsson
Útgefandi: Opna
526 blaðsíður