Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2001, Page 57

Forvarnapistill: Sóley S. Bender
Margt ungt fólk á Islandi byrjar
snemma aö hafa kynmök og
fleiri standa hlutfallslega frammi
fyrir þeirri ákvörðun aö eignast
barn eða fara í fóstureyðingu á
unga aldri en á hinum Norður-
löndunum. Því er brýnt að vinna
að forvörnum með ungu fólki á
sviði kynheilbrigðis. Kynheil-
brigði er hugtak sem hefur á
síðari árum verið að ryðja sér til rúms. Það felur í sér bæði
kynlífsheilbrigði (sexual health) og frjósemisheilbrigði
(reproductive health). Fyrrnefndi þátturinn á við um kynlífs-
þroska einstaklingsins og kynlíf hans. Síðarnefndi þátturinn
lýtur að frjósemi einstaklingsins og leiðum til að stjórna
henni. í uppvextinum þarf einstaklingurinn m.a. á því að
halda að fá örvun, stuðning og fræðslu til að þroskast á
eðlilegan hátt. Hluti af þessu þroskaferli er að vaxa og
dafna sem kynvera. Á fyrstu árum ævinnar er lagður
grunnur að kynímynd einstaklingsins. Hann áttar sig
smám saman á því hvoru kyninu hann tilheyrir. Barnið
prófar sig gjarnan áfram í ólíkum hlutverkum með því að
fara í ýmsa leiki. Það skiptir miklu máli að foreldrar skynji
þroskaþarfir barna sinna, nái að örva þau undir viðeigandi
kringumstæðum, leiðbeina og fræða. Þannig tekst að
mynda traust samband milli uppalanda og barnsins frá
byrjun. Rannsóknir hafa sýnt að góð samskipti foreldra og
barna skila sér iðulega í ábyrgri hegðun þegar kemur á
unglingsárin. Ef vel er að þeim þáttum staðið getur það
haft áhrif á að unglingar byrji seinna að hafa kynmök og
séu ábyrgari í notkun getnaðarvarna. Á unglingsárunum
þarf að takast á við margvísleg þroskaverkefni sem m.a.
felast í því að átta sig á eigin líkama, að gera sér grein fyrir
sjálfum sér og öðlast visst sjálfstæði frá foreldrum. Það er
algengt að ungt fólk efist um viðhorf foreldra sinna og er
það hluti af vitsmunaþroska þeirra. Ýmsar ungar stúlkur
líta svo á að segi þær móður sinni frá því að þær séu
byrjaðar að hafa kynmök, þá mæti þær ekki skilningi
hennar heldur höftum af hennar hálfu. Höftin feli það t.d. í
sér að stúlkunni verði bannað að hitta strákinn sem hún
er með eða sett meiri höft á útivistartíma að kvöldlagi.
Jafnframt leitar ungt fólk meira í vinahópinn og vill gjarnan
samsama sig honum. Það gildir um kynlífshegðun sem
aðra hegðun. í vinahópnum ganga iðulega sögur um kyn-
hegðun einstaklinganna innan hópsins. Skilaboð um kyn-
hegðun annarra gefa hinum í hópnum vísbendingar um
hegðun sem iðulega er ekki eftirsóknarverð. Margir
einstaklinganna byrja að hafa kynmök en eru í raun ekki
tilbúnir til þess. Það getur hins vegar verið of mikið mál að
standa á móti straumnum. Þannig getur ungt fólk leiðst út
í athafnir sem það að mörgu leyti er ekki hugarfarslega
tilbúið að taka þátt í, heldur til að þóknast öðrum. Eftir því
sem einstaklingurinn er yngri, óöruggari með sjálfan sig og
viðhorf sín til kynlífs, óreyndari að setja mörk á hegðun
annarra getur það reynst honum flóknara viðfangsefni að
hafa kynmök með fyrirhyggjusemi. Að geta t.d. rætt um
notkun getnaðarvarna reynir ekki eingöngu á þekkingu
einstaklingsins heldur einnig viðhorf hans og færni í mann-
legum samskiptum. Kynmök eru iðulega höfð undir áhrif-
um áfengis og jafnvel annarra fíkniefna. Við þær aðstæður
hefur einstaklingurinn enn minni stjórn. Hegðun hans verð-
ur oft kæruiausari og hugsun um varúðarráðstafanir í
sambandi við óráðgerða þungun og kynsjúkdóma verður
lítilvægari. Til staðar er þá mun meiri þungunar- og kyn-
sjúkdómahætta.
Forvarnastarf á þessu sviði felur í sér að vinna með
börnum, unglingum og foreldrum þeirra en einnig að vinna
með öðrum sem starfa að forvörnum unglinga, t.d. á sviði
fíkniefna. Styðja þarf foreldra í uppeldishlutverkinu. Nauð-
synlegt getur verið að benda þeim á leiðir til að ræða við
börnin sín um ýmis málefni kynfræðslunnar, bæði þau sem
yngri eru og þau sem eru komin á unglingsár. Kynfræðslu-
efnið Lífsgildi og ákvarðanir, sem ætlað er efstu bekkjum
grunnskólans, leggur áherslu á að hafa þrjá foreldrafundi
þar sem námsefnið er kynnt. Jafnframt fylgir efninu hand-
bók fyrir foreldra. Leggja þarf áherslu á að styrkja sjálfs-
mynd einstaklingsins og huga að félagsmótandi þáttum
bæði vinahópsins og jafnframt samfélagsins. Skoða þarf
misgóða umfjöllun um kynlíf í fjölmiðlum og annars staðar
á gagnrýninn hátt. Heildræn kynfræðsla, kynheilbrigðis-
þjónusta ætluð ungu fólki ásamt ábyrgri umfjöllun fjölmiðla
um kynlíf er líkleg til að stuðla að kynheilbrigði ungs fólks.
Sóley S. Bender er dósent við hjúkrunarfræðideild og
doktorsnemi við læknadeild Háskóla íslands.
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 5. tbl. 77. árg. 2001
345