Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.06.2005, Blaðsíða 22

20
á fyrirbrigðið. Efnahagslegur mismunur, sem blasi við öllum,
sé ekki talinn fylgifiskur né vísbending um stéttaskiptingu.
Menn bregðist jafnvel hinir verstu við ef því sé haldið fram að
mismunandi aðgengi að menntun stuðli að stöðumun (Sigurjón
Björnsson, Wolfgang Edelstein og Kurt Kreppner, 1977). Þessir
höfundar töldu að í raun væri ekkert vitað um íslenska þjóð-
félagsgerð. Niðurstaða rannsóknar þeirra var að reykvísk börn
stæðu ekki jafnt að vígi til að leysa úr þeim prófum sem þarna
var stuðst við. Þau sem komi úr efri lögum þjóðfélagsins standi
sig betur en önnur og átti það einkum við um drengi.
Stefán Olafsson hefur í nokkrum ritum fjallað um þjóðfélagsgerð
á íslandi (Stefán Ólafsson, 1982, 1990, 1999; Stefán Ólafsson
og Karl Sigurðsson, 1997). Hann hefur leitast við að kveða
niður goðsögnina um að íslenskt þjóðfélag sé stéttlaust og ein-
stakt í samfélagi þjóðanna. Öll þjóðfélög séu reyndar einstök að
sínu leyti en íslensku þjóðfélagi verði best lýst sem dæmigerðu
nútímaþjóðfélagi. Stefán hefur leitt rök að því að ójöfnuður sé
heldur meiri á Islandi en á öðrum Norðurlöndum þar sem beitt
hafi verið ýmiss konar efnahagslegum ráðum til jöfnunar tekna
í þjóðfélaginu (Stefán Ólafsson, 1999). Niðurstaða Stefáns er
sú að efnahagslegum gæðum, tækifærum og valdi sé misskipt í
íslensku þjóðfélagi en íslendingar séu einstaklingshyggjumenn
sem loki að miklu leyti augunum fyrir því í hvernig þjóðfélagi
þeir búa (Stefán Ólafsson, 1982). Ailir höfundarnir, sem vitnað
er til hér að ofan og hafa skoðað íslenskt þjóðfélag, telja að
íslendingar vilji ekki sjá ríkjandi lagskiptingu og bregðist jafnvel
reiðir við ef á hana sé minnst.
Mikil fjölmiðlaumfjöllun fylgdi (Björn Bjarnason, 2003; Ólafur
Teitur Guðnason, 2003; ÓTG, 2003) útgáfu og kynningu
bókar Hörpu Njáls félagsfræðings, Fátækt á íslandi við upphaf
nýrrar aldar með undirtitlinum Hin dulda félagsgerð borgar-
samfélagsins (Harpa Njáls, 2003). Niðurstaða hennar var að
íslenska velferðarkerfið hafi upphaflega byggst á sama grunni
og velferðarríki annars staðar á Norðurlöndum en leiðir hafi
skilið. Frændþjóðirnar hafi farið leið jafnaðar og samkenndar
en íslendingar hafi farið leið sem einkennist af lágum bótum,
lágum frítekjumörkum og miklum skerðingum ef einhverjar
eigin tekjur koma til. Ríkið setji ábyrgð sína á altæku tryggingar-
kerfi yfir á sveitarfélögin (Harpa Njáls, 2003).
Sigríður Jónsdóttir komst að þeirri niðurstöðu í rannsókn sinni
meðal fólks sem hafði notið fjárhagsaðstoðar Félagsþjónustunnar
í Reykjavík til langs tíma að kjör þeirra sem nutu langtíma-
styrkja félagsþjónustu í höfuðborgum Norðurlanda voru bágust
í Reykjavík þegar dæmt var eftir því hvort fólki var kleift að
veita sér ýmis lífsins gæði og nauðsynjar. Þegar fólk var á hinn
bóginn spurt beint hvort það teldi sig fátækt var annað uppi á
teningnum, Reykvíkingar töldu sig síður fátæka en styrkþegar í
Osló eða Helsinki (Sigríður Jónsdóttir, 2002). Sigrfður telur að
Tímarit hjúkrunarfræöinga 2. tbl. 81. árg. 2005
goðsögnin um jafnræði á Islandi sé hér á ferðinni
og það geti verið að íslendingum veitist erfiðara
en öðrum að játa á sig fátækt því að hérlendis ríki
sú skoðun að hver sé sinnar gæfu smiður.
Rauði kross íslands gerði fyrir nokkrum árum
könnun á högum þeirra sem minna mega sín
og fundu „vítahring fátæktar og einsemdar...“
(Rauði krossinn, 1999). Könnunin var gerð með
þeim hætti að rætt var við 71 sérfræðing á sviði
félagsmála um allt land, að auki var hringt í 1500
manns á landinu öllu. Félagsleg einangrun reynd-
ist mikil hjá tilteknum hópum og fór oft saman við
kröpp kjör. Aðþrengdir hópar féllu einkum í tvo
hópa: I fyrri hópnum voru bótaþegar og láglauna-
fólk, þ.m.t. barnmargar fjölskyldur, einstæðar
mæður, félitlir forsjárlausir feður og eignalausir
lífeyrisþegar. Menntun barna, sem tilheyra þess-
um fjölskyldum, var oft mjög ábótavant. I síðari
hópnum voru félagslega einangraðir einstaklingar
sem voru í raun útilokaðir frá þátttöku í íslensku
samfélagi. I þessum hópi var sumt aldrað fólk,
geðfatlaðir, einstæðir karlar (fremur en einstæðar
konur), misþroska börn og fólk á gráu svæði sem á
af einhverjum ástæðum erfitt með að takast á við
daglegt líf (Rauði krossinn, 1999).
Forsætisráðherra lét taka saman skýrslu um fátækt
á Islandi og var hún lögð fyrir Alþingi á 130.
löggjafarþingi 2003-2004 (Forsætisráðuneytið,
2004). Þar var gerð grein fyrir þrem mismunandi
skilgreiningum á fátækt og leitast við að upplýsa
um raunverulega stöðu þeirra sem við kröppust
kjör búa í þjóðfélaginu. 1 iokaorðum skýrslunnar
er tekið fram að mildu skipti að slíkar upplýsingar
liggi fyrir á hverjum tíma. I skýrslunni segir að
Islendingar séu meðal þeirra þjóða sem hafi einna
hæstu þjóðartekjur á mann. Við þetta bætist að sé
litið til tekjuskiptingar miðað við önnur Iönd sé
hún með því jafnasta sem þekkist. Aðrir velferðar-
mælikvarðar, s.s. útgjöld til heilbrigðismála, sýni
einnig að velferðarkerfið virðist með því besta sem
þekkist. Engu að síður sé ljóst að til séu hópar
sem eigi erfitt með að láta enda ná saman og lifa
mannsæmandi lífi (Forsætisráðuneytið, 2004).
Rannsókn á skilvirkni í 22 grunnskólum í Reykjavík
vorið 2000 leiddi í Ijós að unnt var að skýra mikið
af mismunandi skilvirkni skóla með menntun for-
eldra. Athugaður var árangur á samræmdu próf-
unum í 10. bekk (Sveinn Agnarsson, 2003).