Morgunblaðið - 09.04.1960, Blaðsíða 14

14
MORGUNfíLAÐIÐ
Laugardagur 9. apríl 1960
Barn tveggja tíma
Nokkur orð um skáldskcp Jóns Dan
l.
sinni við hennar græðslu- og Stapanum geti bjargað honum
[gróðariðju.
Eftir Guðmund Gíslason Hagalín
i.
JÖN DAN var meira en fertugur,
þegar fyrsta bók hans, smá-
sagnasafnið Þytur um nótt, kom
út, en það var árið 1956. Sög-
urnar í þessu safni voru all-
breytilegar að efni, misjafnar að
stíl, hugblæ og listrænni hnit-
miðun, sögur eins og Blautu
engjarnar í Brokey, Álfur, Kaup-
verð gæfunnar, Hin eilífa bar-
átta og Andóf í þraut. En Jón
mun hafa hneigzt snemma til
skáldskapar, tekið ungur að lesa
margvíslegar bókmenntir, inn-
lendar og erlendar, velt fyrir sér
ýmsum viðfangsefnum til list-
raennar formunar og reynt að ná
tökum á fleiri en einni gerð
skáldskapar. Hvað var það svo,
sem dvaldi hann? Ég hygg að
þeim, sem þekkja til uppruna
hans og æsku, megi vera þetta
auðsætt af þeim sögum eftir
hann, sem birtar hafa verið, síð-
an Þytur um nótt kom út, en
þær eru Sjávarföll, 1958, og
Tvær bandingjasögur, 1960, Nótt
í Blæng og Bréf að austan —
báðar bækurnar gefnar út sem
mánaðarbækur Almenna bóka-
félagsins.
Jón er fæddur suður með sjó
á Brunnastöðum á Vatnsleysu-
strönd, fluttist ungur til
Reykjavíkur, en var á sumrin í
sveit. í höfuðstaðnum kynntist
hann á krepputímum erfiðu lífi
atvinnulítilla verkamanna og
hugsunarhætti þeirra, frekar fá-
tæklegum skemmtunum bæjar-
búa, fáskrúðugu bókmennta- og
listalífí og vaxandi, en þó engan
veginn hraðaukinni tækni, og
fann ekki það misræmi milli
bæjar og sveitar við sjávarsíðu,
að það kæmi róti á hugsanir
hans og tilfinningar og yrði hon-
um áleitið viðfangsefni.
En þegar hann er rúmlega tví-
tugur, lífsviðhorf hans eru að
mótast í deiglu reynslu, sem
hvergi rís ýkja hátt, hvergi ligg-
ur sérlega djúpt og á sér nokkurn
veginn traust tengsli við sögu og
lífsmenningu þjóðarinnar aftur í
aldir, þrátt fyrir verulegar, en
ekki óðfara umskipti, skellur yf-
ir ísland flóðalda hernáms, verð-
breytinga, peninga, gróðafíknar,
margþætts og að ýmsu framand-
legs óhófs- og skemmtanalífs,
lífstjáningar á máli filmlyga og
soramengaðra æsirita — og loks
alda tröllaukinnar og margslung-
innar tækni, sem breytir atvinnu
lífi, samgöngum, húsakosti og
lífsþægindum þjóðarinnar svo
mjög á skammri stund, að líkast
er sjónhverfingum. Hömlur vel-
sæmis naumra lífskosta losna, og
jafnvel stíflur aldagamalla sið-
gæðishugmynda springa; rætur
fornar tryggðar slitna — eins
og þegar vélskóflan ameriska
slítur rætur gróðrartorfunnar í
Vogastapa — og einstök býli og
jafnvel heilar sveitir, sem fram-
fleytt hafa á fjórða tug íslenzkra
kynslóða, fara í eyði. Mat verð-
mæta gerbreytist eða hverfur
með öllu — og yfirleitt öll við-
miðun raskast, því að allt, innra
sem ytra, er sem hverfist kefli.
2.
Þrátt fyrir viðkvæman skáld-
hug og rómantíska drauma veit-
ist Jóni Dan engan veginn örð-
ugt að standa af sér þessa flóð-
öldu. Hann stendur öruggur á
stapa eðlisábyrgrar skapgerðar,
sem treyst er hófsömu uppeldi,
nægjusömu lífi og marrkvissri
menningarviðieitni, en samt sem
áður hefur flóðaldan mikla og
allt það margvíslega rask, sem
hún veldur, djúptæk og örlög-
þrungin áhrif á vitsmunalíf hans,
tilfinningar og imyndunarafl.
Hann sér allt hið gamla riða og
flest af því falla, hann sér hina
hæglátu og tiltölulega öruggu
þróun rofna, innra sem ytra, sér
ekki aðeins ungt fólk, heldur líka
aldrað beinlinis töfrast af æsi-
hraða og iðuhvirflum flóðsins, en
einnig æskumenn berjast meira
og minna meðvitað gegn straumn
um og leita sér fótfestu til við-
náms .... Og nú verður honum
túnið, gróðrartorfan í Stapanum,
ímynd þess gróandi lífs, sem
veitti kynslóðunum þrótt til and-
ófs gegn eyðingaröflum kúgunar
og krappra kjara og jafnvel orku
og dug til hægrar, en öruggrar
framvindu. Og honum virðist að
enn sé það svo, að það eitt geti
bjargað, en hins vegar lokar
hann ekki augunum fyrir því, að
til var líka baráttan á þúfunni í
fenjamýrinni, barátta, sem var
svo hörð og sneið svo þröngan
stakk, að hún fóstraði lágkúru-
legt fólk, eigingjarnt, þröngsýnt
og harðbrjósta .... Að styrjöld-
inni lokinni ber síðan yfir ísland
nýjan og ógnþrunginn vanda
allrar veraldar, hættuna af atóm-
og vetnissprengjum. Hún vekur
ekki aðeins ábyrgum æskumönn-
um ugg og óvissu um framtíðina
og hvetur þá til að lifa lífinu
villt, eins og berklasjúklingurinn
hér áður fyrrum, þegar hann
vissi mest líkindi þess, að
hann ætti skammt ólifað, heldur
verður skálkaskjól veiklyndrar
og ástríðuþyrst: :r æsku til óá-
byrgs lífs í nautn og frygð ....
En — gafst það upp fólkið á
Hjalla og á Giljum hér fyrr á
öldum, þegar öryggisleysið var
oft og tíðum slíkt, að fár gat
frekar við því búizt í haust, að
hann yrði á lífi að hausti? Verð-
ur ekki sérhver að vera ábyrgur
fyrir sér og sinum, hvort sem
honum á að verða auðið að lifa
eitt, tvö ár til viðbótar eða til
hárrar elli? Kaupir sig nokkur
fri, þegar kallið kemur?
Túlkun hins nýja og æsilega
og um margt ægilega veruleika
knýr meir og meir á, víkur æ
meir á bug gömlum hugðar- og
viðfangsefnum, en Jón er þegar
orðinn það listrænt þroskaður,
að hann gerir sér grein fyrir því,
að túlkunin krefst sérstæðs forms
sem sé í samræmi við háttfall
hins nýja veruleika, forms,
sem gefi færi á að sýna ekki að-
eins einstök og einangruð atriði,
heldur táknræna heild, heim í
hnotskurn. En hvernig má
takast að finna það form? Skáld-
ið óar við þeim vanda, sem bíður
hans á þessum vettvangi.
Hann hikar — og svo þreifar
hann fyrir sér, tekur gömul hugð
arefni, handleikur þau, mótar
þau og fágar, grípur einstök
sprek, sem flóðaldan mikla hefur
fleygt upp í hamra stapans, og
telgir þau til. Hann virðir fyrir
sér árangurinn, gefur öðrum
kost á því í Þytur um nótt, hlust-
ar á hvað þeir segja — er í raun-
inni farið eins og manni, sem
kastar spýtum í straumþunga og
grugguga elfu, sem hann verður
að vaða, og segir við þá, sem hjá
standa: hvernig lízt ykkur á
þetta, piltar? — en leggur síðan
frá landi og svo verður þá fyrst
til raunar ekki fullsmíðuð sagan
Bréf að austan.
3.
Vandi þess lífs, sem lýsa skal,
er flókinn og torræður. Þess
vegna fer vel á að .vikja ekki
beint að sjálfri atburðarás sög-
unnar, heldur varpa yfir hana
dul og eftirvæntingu, svo að les-
andinn spyrji: hvert er skáldið
að fara? — og bregða þegar upp
þeim stílblæ, sem á að einkenna
heildina, svip æsikennds óræðis
og stuttra, hálfyrtra tilsvara, sér
kenna lífs, sem er á hverfanda
hveli og öll afstaða til þess ó-
jafnvæg eða hikbundin, — en að
öðrum þræði blæ öreyminnar og
ljóðrænnar stemningar, sem skír-
skotar til brothætts lífsdraums
viðkvæms og misþyrmds æsku-
manns. Þegar svo kemur að sög-
unni sjálfri, krefjast heildaráhrif
hennar þess, að inn í stuttar frá
sagnir æsikenndra atburða sé
stundum bætt eða við þær
skeytt bréfköflum, sem gefi í
skyn örlögþrungin áhrif atburð-
anna á opna kviku þess unga
manns, sem á flóttanum undan
minningum illrar bernsku leitar
4.
Sjávarföll mun næst að aldri
þessara þriggja sagna. Þar not-
ar höfundurinn aðra sögutækni,
þó að hann láti raunar
— eins og í Bréfi að austan —
ólgu og æsilíf styrjaldar — og
hersetuafleiðinga speglast í stíln-
um, atburðarásinni og gerð per-
sónanna. Hann tekur þár upp
söguþráðinn, sem aðalpersónan
sprengir af sér fjötra og athurðir
gerast, sem vart hefðu verið
hugsanlegir í þann tíð, sem flóð.
um ófyrirsj áanlega framtíð—eins
og föðurleifð konu Óla Finns í
Bréfi að austan leysir allan hans
vanda. Það geta ekki allir flúið
á náðir moldarinnar og fundið
þar fullnægingu — flestir verða
að leita vandfundari og vandrat
aðri leiða, þegar þeir hlýða þeirri
hvöt sinni að freista þjónustu
við öfl lífsins. Og loks er sagan
gædd einhverjum í senn hrjúf-
um og barnslega mildum töfrum,
sem mundu eiga rót sína í hinum
hrópandi andstæðum, annars
vegar villimennsku Stóruvíkur-
hyskisins, hins vegar einlægri,
aldan mikla hafði ekki sprengt jen hálfráðþrota og vanmegna
hurðalokur'hófsemi og velsæmis I lí^rú og hjartahlýju fólksins á
og hrundið upp dyrum ástríðna Hjalla.
og fýsna. Síðan rekur hver æsi-
Jón Dan
sér á sviði hinnar miklu flóðöldu
uppreisnar æru og manndóms,
leitar sér stað,festu, sem ekki
svipti hann því frelsi til gróandi
lífs, sem hann finnur sig hafa
öðlazt, þegar hann ungur brauzt
úr ánauð og tókst þá ábyrgð á
herðar að leiða sjálfur sjálfan
sig.
Það form, sem höfundurinn
hefur valið, er vandunnið, og á
því eru brotalöm, en samt sem
áður hefur honum tekizt að gefa
sögunni sérstæðan svip, sam-
ræmdan því efni, sem um er
fjallað, og svo eftirminnilegan,
að hvaða athugasemdir sem
rýninn, en næmur og vökull les-
andi kann að gera við eitt og ann-
að að lestri loknum, verður hann
þess vís, að þessi svipur gleym-
ist honum ekki, en minnir á sig
við og við og vekur til íhug-
unar eins og fengin reynsla.
Við persónurnar í sögunni legg
ur höfundurinn mjög misjafna
rækt, en sumar þeirra eru full-
trúar manngerða og ákveðinnar
lífsafstöðu. Lífrænastar eru sjálf
ur Óli Finnur, fólkið á Þúfu,
fulltrúar lágkúru og næstum ó-
mennsks kotungsháttar gamalla
neyðartíma, og öldungurinn áGilj
um, ímynd trúarinnar á gróandi
og græðandi öfl moldarinnar.
Hins vegar eru kaupmannshjónin
fyrst og fremst persónugervingar
þess, sem höfundurinn ekki að-
eins fyrirlítur, heldur hatar, hóf-
lausrar fégræðgi, hégómagirni og
fjandskapar við sjálft lífsundrið,
en sem slík afskræmi eru þau
sýnd af miskunnarlausri og hár-
beittri hnitmiðun.
í þessari sögu finnur aðalper-
sónan, hinn kvikusári, mistíguli
Óli Finnur, staðfestu á föður-
leifð konu sinnar. Jörðin gefur
honum fyrirheit um, að börn
hans fái að leika sér í
grasi með öðru gróandi ung-
viði, njóta sólar og vor-
ilms og vaxa sjálf án þess að varg
ar ófrjórrar gróðahyggju og stein
geldrar hispursmennsku geti þar
við þeim amazt — og hann lofar
þessari jörð í staðinn þjónustu
bylurinn annan á einu og sama
dægri, á milli þeirra þó skotið
slotum fjölskyldu- og ástalífs,
sem gætt er Ijúfum og stundum
rómantískum sætleika, þrátt fyr-
ir það, þótt einmitt þar komi
fram í samtölum og ráðleysis-
legum og svo sem fálmkenndum
athöfnum persónanna harmrænn
bakgrunnur hinna hömlulausu
atburða þessa dægurs. Hrynjandi
stílsins er ýmist andknappt stutt-
ur eða seimdrægt lotulangur,
táknrænn upp á mál og athafnir
fólks, sem veit sér hvorki veg né
stíg, og persónulýsingarnar eru
dregnar fáum dráttum, sumum
alldjúpum og einkennandi, öðr-
um nokkuð óljósum, enda per-
sónurnar yfirleitt fulltrúar sam-
tíðar, sem sýna skal til gagnrýni
og vamaðar. Þorri er æsku-
maðurinn, sem hömlulaus flagð-
kona fýsnanna hefur veitt í net
sitt og síðan gæddur orku ungs
dýrs sekkur manndómi sínum
og hvöt sinni til frelsis í hyl ó-
mennskrar frygðar, en slítur
annað veifið möskvana — og ioks
endanlega, — og vill lifa lífinu
í ábyrgð og njóta mennskrar ást-
ar. Sæunn er persónugerð þeirrar
heiltæku, ófrjóu og eyðandi
fýsnar, sem ekki dýrin, heldur
einungis manneskjan, gædd
ímyndunarafli, markvísum vilja
og hnitmiðun hugsunar, getur
hjá sér tendrað og viðhaldið;
faðir Sæunnar og bræður eru
fulltrúar þeirrar fégræðgi, sem
á sér engan mennskan tilgang
og víkur til hliðar öllu mann-
legu siðgæði, svo að sá, sem
henni er haldinn, verður lík-
astur tígrisdýrinu, sem komizt
hefur á að vera mannæta. Hálf-
gildings fávitinn er ímynd þeirr-
ar ranghverfu mannlegs eðlis,
sem kemur fram í nautn hins
skefjalausa slefbera, ókindarinn-
ar, sem sjálf kvalin og misþyrmd
nýtur þess að ata sauri og sora
allt það, sem er henni meinað,
en aðra tekur sárast til. Gömlu
hjónin á Hjalla túlka fornar
dyggðir, fóstraðar af trúrri seiglu
kynslóðanna, en Gróa er lítt
mótað, frumstætt, en óspillt kven
eðlið, með þess ríku þrá til að
njóta ástríkis og miðla af gnægð
sinni, og loks er litli drengur-
inn ímynd þeirra barna, sem á-
byrgðarlaust og tómlátt líf for-
eldra í algleymi óhófs eða nautna
sviptir skilyrðum til eðlilegs
vaxtar og þroska.
Það eru vankantar á þessari
sögu. Hið liðna, sem birtist í sam
tölum persónanna, er fullóljóst
til að verða nógu djúpur bak-
grunnur atburða þess dægurs, er
sagan gerist á. Gróa er dregin of
daufum dráttum, og sumt það,
sem sögufólk er látið segja, er
of áberandi túlkun þess, sem
höfundurinn sjálfúr vill koma
að.
5.
Yngsta sagan er Nótt í Blæng.
Hún heitir nafni, sem alls ekki
er réttnefni, þrátt fyrir þau raun
ar veiku rök, sem að því liggja
í frásögninni. Það segir almenn-
um lesanda ekkert og hefur held
ur ekki neina táknræna þýð-
ingu í augum þeirra, sem vita,
hvað orðið Blængur merkir. —
Nafnið verkar hins vegar af-
káralega og mundi hafa spillt
sölu á sögunni, ef hún hefði
verið gefin út sem sérstök bók,
en þannig hefði hún sómt sér
vel, því hún er bezt gerð þess-
aar sagna og sýnir, að Jón Dan
hefur nú skrifað það af sér, sem
dvaldi hann.
En þrátt fyrir þetta er sagan
engan veginn óhagleg eða óskáld
leg. Speglun tímanna tákna í stíl,
söguformi og persónu- og at-
burðalýsingum verður hugstæð-
og sterk og virk eðliseinkenni
höfundarins, að öðrum þræði
djúptækt raunsæi en að hinum
bjarmandi lífsást og lífstrú, auka
henni áhrifavald, en þessir eigin
leikar koma ekki sízt fram í sögu
lok. Aðalsögumaðurinn sleppur
/ekki svo vel, að gróðrartorfan í I
Höfundurinn byrjar á því að
vekja ugg og eftirvæntingu hjá
lesandanum, svo að hann spyr:
hvað og hvernig? Síðan hefst
sjálf sagan, sem sögð er af manni,
sem fylgzt hefur með rás atburð
anna og tekið nokkurn þátt í
þeim eða heyrt frá þeim sagt
sem trúnaðarmaður þess, er kem
ur mest yið sögu. Og atburða-
rásin er spanþung og rismikil.
Þar láta ekki til sín taka nein
annarleg öfl eða sjónarmið, held
ur vindur öllu fram eftir eðlis-
og skapgerðarrökum persónanna
sjálfra. Höfundurinn lýsir þeim
hvergi með eigin orðum, en ies-
andinn kynnist þeim af athöfnum
þeirra og tilsvörum. Að þessu
leyti og raunar gerð persónanna
og þeim öflum sálarlífsins, sem
þarna gætir mest, er sagan mjög
í ætt við íslendingasögur.
Miðdepill frásagnarinnar er
hinn viðkvæmi og skapmikli
Hrafn Ketilsson, sem er að eðlis-
gerð þróttmikið karlmenni og
góður drengur, en ömurlegar að-
stæðúr hafa meinað að njóta í
bernsku og æsku jafnvægs og
heilbrigðs skapgerðarþroska. Móð
ir hans deyr, þegar hann fæðist,
faðir hans sýnir honum tómlæti
og frænka hans og fóstra kulda
og jafnvel óvild, því að þau
hyggja hann getinn í meinum.
Viðkvæmt eðli hans verður enn
sárara af þessum sökum, hið
stóra skap skortir eðlilegar höml
ur, og þrá hans til ástríkis og lífs-
nautnar verður ákafari en ella.
Faðirinn deyr úr slagi, þegar
drengurinn er tólf ára, og fimm
árum síðar fer á sama veg um
eldri bróður hans. Því er það, að
þá er annar bróðirinn, einungis
26 ára. gamall, deyr af sömu or-
sökum, hefur. Hrafn fyllstu
ástæðu til að ætla, að hann eigi
skammt ólifað, þótt hann sé að-
eins tuttugu og tveggja ára og
hreystiskrokkur, sem kenni sér
einskis meins, enda verður hann
þess vís, að sú er illa eða alls
ekki dulin ætlun allra. Dauða-
uggurinn grípur hann ægitökum
og blæs að glóðum lífsþorsta og
lítt fullnægðri þrá til ástríkis, og
þá er unnusta Hrafns bregzt hon
um, þorir ekki að leggja líf sitt
í hendur manns, sem dauðinn
hefur merkt sér rúmlega tvítug-
an, verður uggurinn að angist,
og vágustur úr veröld illra ör-
laganoma blæs svo í elda lífs-
þrár og ástríðna, að þeir verða
að báli. Hrafn glatar öllu sínu
jafnvægi, treður ýmist eldinn
eirðarlaus og móðlaus eða slöngv
ar um sig bröndum úr bálinu.
Úr þeim toga gerðar og skapa
Hrafns, sem nú hefur verið lýst,
Framhald á bls. 17.