Morgunblaðið - 31.10.1962, Síða 17

Miðvikudagur 31. október 1962
MOKCVTynT. 4ÐIÐ
17
iír sðgu heimspekinnar
5
l}nkki (, Wn’Mthh't. S
HAYE-WALTER HANSEN opnaði í gær málverkasýningu 1
Mocca-kaffi við Skólavörðustíg. Sýnir hann þar 24 olíumál-
verk, 33 raderingar, 5 tréskurðarmyndir og eina teikningu. —
Flestar myndirnar eru af gömlum bændabýlum og þjóðbún-
ingum. Allar myndirnar eru nýjar, málaðar sl. sumar og haust.
Þetta er sjötta sýningin, sem H.-W. Hansen heidur hér. —■
Myndin hér að ofan er af gömlu baðstofunni að Bakka í
Skagafirði. —
Akureyrarhefti
„Frjálsrar verzlunar44
SKÁLDIÐ og heimspekingurinn
Gunnar Dal byrjaði í fyrra
(1961) útgáfu mikils rits um
heimspeki. Gunnar hefur marga
þá kosti til að bera að vænta má
að honum takist að skrifa alþýð-
legt rit um þau oft strembnu og
torskildu viðfangsefni, sem nefnd
eru filosofia eða heimspeki. —
Hann er maður mjög vel mennt-
aður, sanngjarn og hleypidóma-
laus. Heimspeki er yfirgripsmik-
ið svið fyrir menn að fást við og
efnið ótæmandi í allar áttir
tíma og rúms, stærðar og smæð-
ar, hugsunar og drauma. Margir
halda, að heimspeki sé aðeins
fánýtt grufl og getgátur um til-
veruna, sem aldrei verði skilin,
gáta, sem ómöuglegt sé að ráða.
En þetta er ekki rétt. Auk trúar-
legrar og sálfræðilegrar heim-
speki er einnig til raunvísinda-
leg heimspeki, stærðfræðileg, hag
fræðileg og stjórnmálaleg eða
félagsmálaleg. Þetta er stað-
reynd, sem ekki verður mót-
mælt. Og af hverju væru allir
háskólar heimsi ís að gefa ung-
stúdentum nasasjón af heim-
speki, ef hún væri ekki talin
undirstöðumenntun, nauðsynleg
öllum er meira ætla að nema?
Rit Gunnars Dal er gefið út í
litlum bókum, og eru fimm
komnar út, 52—72 blaðsíður
hver bók. Þetta eru snotrar
bækur, pappír góður, letur á-
gætt, léttar og þægilegar af-
lestrar. Prentvillur eru fáar og
ekki meinlegar, þær er ég sá, t.
d. Anderson fyrir Andersen. —
Allar eru þessar fimm bækur
um indverska heimspeki, enda
telur höfundur að fyrsta bók
hins aríska (hvíta) kynstofns
hafi verið rituð á Indlandi. Nefn-
ist fyrsta bók Gunnars Dal Leit-
in að Aditi (þ. e. Brahma, guði).
Þar er sagt frá bókinni Rig-Veda
er rituð var fyrir a. m. k. 3500
árum, líklega þó miklu fyrr,
sumir telja fyrir allt að 8000 ár-
um. Veda-bækur eru alls fjórar.
Dravidar byggðu Indland á und-
an Aríum. Dravidar áttu tals-
verða forna menningu, en eins
og títt er með sigurvegurum
vildu Aríar brjóta þessa menn-
ingu niður og í þeim tilgangi
varð Rig-Veda til, trúar- og
heimspekiljóð „í ætt við Völuspá
og Hávamál“ segir höfundur
(Gunnar Dal). „Skáld Rig-Veda
leituðu ekki aðeins að hinni
fyrstu orsök heimsins — ef hún
þá var til — heldur einnig að
lind guðdómsins, sem allir guðir
eru runnir frá. . . . Loks kváðu
þeir upp úr með það, að til væri
aðeins einn guð“ (bls. 39).
„Aditi er upphiminn, Aditi er
miðhiminn.
Aditi er faðir, móðir og sonur.
Aditi eru allir guðirnir, allir
kynþættir manna,
allt sem er og verður“
gtendur í Veda-bókunum, sama
trú á einn guð og hjá Gyðingum
og kristnum mönnum nú á dög-
um. Þessi litla bók Gunnars Dal
hefur ótrúlega mikinn fróðieik
að færa um fyrstu spekirit Ind-
verja, svo og um lokakafla Veda-
bókanna, sem voru skráð fyrir
um 3000 árum. Þar til á þriðju
öld fyrir Krists burð og nefnast
Upanishad.
Næsta bók er einnig 61 bls. og
fjallar um Karma-heimspekina
og Maya-heimspeki. — Kjarni
Karma-kenningarinnar er, að
„öllum hlutum sé stjórnað af
föstum, algildum lögmálum, sem
leyfa engar undantekningar né
tilviljanir". Sérhvert verk hefur
í för með sér ákveðnar afleiðing-
»r. Eins og maðurinn sáir mun
hann uppskera. Líf manna er frá
eilífð og varir til eilífðar, hefur
hvorki upphaf né endi. Karma-
lögmálið viðurkennir ekki nein
takmörk upphafs tímans, telur
fjarstæðu að í upphafi hafi guð
skapað heiminn, guð sé jafn-
gamall heiminum, hvorki eldri
né yngri. Ekkert hefur orðið til
úr engu og ekkert verður að
engu. Karma-spekingurinn segir
að hin eina leið.til réttrar breytni
sé samvizkan. Gunnar Dal bend-
ir á, að ef til sé gott og rétt og
illt og órétt, verði að vera til
algild regla um þetta og það er
rétt. Ég vil segja að krístnir
menn hafa þessa reglu frá guði:
Að elska guð af hjarta og ná-
ungann, þ. e. aðra menn, eins og
sjálfan sig. Þetta er fullkomlega
siðferðileg regla og myndi ger-
breyta heiminum, eins og hann
er nú, væri henni fylgt þyrfti
engin önnur lög né speki. Hvað
er Nirvana? Þessari spurningu
svarar höfundur þannig: „Nir-
vana er þar sem æðsta vizka
Gunnar Dal
birtist sem kærleikur er nær til
alls og upplýsir allt“. Kaflinn
'um Nirvana er stuttur en grein-
argóður, sagt frá því, hvernig
indversk speki (og Búdda sjálf-
ur) skilgreindi visindin um Nir-
vana. — Nirvana er ekki, eins
og margir halda, algleymi, held-
ur líf í friði og kærleika, full-
komin hvíld í guði.
Þriðja bókin nefnist Líf og
dauði (52 bls.) og fjallar um það
mikilvæga efni, sem flestir hafa
velt fyrir sér, meira og minna.
Öll trúarbrögð kenna, að lífið
haldi áfram eftir að líkaminn
deyr. Að andinn, sálin, haldi á-
fram að lifa. En um fortilveru
eru menn ekki sammála. Höf-
undur virðist hallast að því, að
fortilvera sé staðreynd og end-
urholdgun, en það er indversk
trú að uppruna og hefur borizt
þaðan, meira að segja inn í Sæ-
mundar-Eddu, þar sem sagt er í
Völsungakviðu hinni fornu, að
Helgi og Sigrún yrðu endurbor-
in. Færir höfundur (Gunnar
Dal) mörg rök úr ýmsum trúar-
brögðum fyrir því, að menn hafi
trúað á endurholdgun, m. a. úr
guðspjöllunum, en ekki er cg
viss um á hve öruggum grund-
velli þau ummæli höfundar eru
byggð. Þarf Kristur ekki að hafa
talað bókstaflega um endurburð
Elíasar í Jóhannesi heldur í lík-
ingu. Að sagt er að Kristur hafi
verið sendur í heiminn, er siður
en svo nokkur sönnun fyrir því
að hann sjálfur hafii verið ein-
hver endurborinn meistari.
Hann var, samkvæmt guðspjalli
Jóhannesar, Orðið (logos), sem
guð sendi í heiminn, rödd guðs,
holdi búin, til þess að hann
(guð) gæti birt mönnunum vilja
sinn og boð. Þegar við athugum
hversu náttúran er óhemjulega
örlát er hún viðheldur lífi dýra
og jurta, allan þann óteljandi
fjölda af sæðum dýra og jurta,
sem kastað er á glæ fyrir hvert
sáðkorn og sæði er verður að
lífi eða, með öðrum orðum, nær
svo langt að það myndar líf,
þarf engan að undra, þótt hvert
líf sem kvikna megi án endur-
fæðingar, fá að þroskast sjálf-
stætt á sinni þrðunarbraut. —
Nægilegt er rúmið í guðs enda-
lausa geimi. Virðist algerlega ó-
þarft, frá skynsamlegu og heim-
spekilegu sjónarmiði séð, að láta
eitt líf fæðast oftar en einu sinni
á þessari plánetu okkar, ekki
stærri né veglegri en hún er. —
í bók þessari er margt fróðlegt
og vel sagt. Merkileg er per-
sónuleg reynsla er höfundurinn
(G. Dal) fékk fyrir áhrif frá
indverskum spekingi.
Fjórða bókin, Hinn hvíti lótus
(61 bls.) er um trúarbragðahöf-
undinn Gautama Búdda og
kenningar hans. Stuttorð og sér-
lega greinargóð ævisaga. Búdda
og ágrip af höfuðkenningum hans
eins og þeir af lærisveinum hans
er áreiðanlegastir þykja, hafa
ritað í bókunum Surangama og
Dhammapada. Nokkra kafla úr
síðarnefndu riti birtir Gunnar
Dal í bók sinni. Margt hefur
verið ritaö um hinn ríka kon-
ungsson Siddharta, er síðar
nefndist Gautama Búdda. Hann
fæddist í Norður-Indlandi meira
en 500 árum fyrir Krists burð1
og um hundrað árum síðar en
Kung-Tse (Konfúsíus) og Lao-
Tse, hinir kínversku spekingar.
— Þá er í bókinni allmikið ritað
um hið fræga kvæði, eða kvæða-
flokk, Mahabarata, einkum um
þann hluta þess, sem margir
hafa lesið, Bagavat Gita, sem
þýtt hefur verið á flest tungu-
mál menningarþjóða, þar á
meðal íslenzku. Höfundur * þess
er ókunnur, nefndur Sri Vyasa,
en það þýðir, blátt áfram, „herra
skrifari“, má þýða það á okkar
mál „mikill rithöfundur“. Sama
nafn mætti t. d. gefa höfundi
Njálu og er maður litlu nær um
hann fyrir það. 1 Bagavat Gita
hefur guðinn Krisna (Kristur?)
komið til jarðar. Eins og í Völu-
spá og ritum Hómers er í Naha-
barata lýst viðureign manna og
grípa guðirnir inn í rás viðburð-
anna persónugerðir. Hina grein-
argóðu skilgreiningu Gunnars
Dal á þessu geta menn lesið í
bókinni Hinn hvíti lótus.
Fimmta bókin heitir Yoga
(72 bls.) Yoga-Sutra eftir Patan-
jalis birtist hér í fyrsta sinni í
íslenzkri þýðingu Gunnars Dal.
Segir hann að þar sé Yoga-heim-
spekin sett íram, eða boðuð, í
sinni upprunalegu, réttu, mynd.
Fyrstu 28 blaðsíður bókarinnar
er skilgreining höfundar (G.
Dal) á Yogavísindunum. Bls. 29
—72 er þýðing hans á öllum
fjórum bókum (sutrum) Patan-
jalis. Þetta er all-þungþulin
speki og margbrotin. Sálfræðing-
urinn kunni, dr. Jung, segir:
„Sálgreiningin sjálf og þau vís-
indi sem hún er vísir að. er að-
eins tilraun byrjandans saman-
borið við hina ódauðlegu list
Austurlanda". (Þýð. G. Dal). —
Um Yoga -egir Gunnar Dal:
„Yoga er leitin að þeirri full-
komnun, sem er hinn duldi
kjarni mannsins. Með sjálfs-
þekkingu sinni verður yoginn
sér meðvitandi um hlutdeild
sína í heimsvitundinni“.
Ég ætla ekki að fara fleiri
orðum um þessar bækur, vildi
aðeins vekja athygli manna á
þeim. Mér finnst að höfundi
hafi tekizt vel sitt vandasama
verk að lýsa í fáum orðum
hinni indversku lífsskoðun og
heimspeki. Það er alveg augljóst
að hann er vel lærður í þeim
fræðum er um fjallar og gerir
sér far um að skýra rétt frá öllu
og ná til kjarnans gegn um alla/
þær umbúðir og vafninga sem
margir gruflarar hafa spunnið
utan um dulspeki Indverja um
þúsundir ára.
Þorsteinn Jónsson.
„FRJÁLS VERZUN“, 3.-4. hefti
1962, er nýlega komin út. Þetta
er myndarlegt hefti, sem helgað
er Akureyri og Akureyringum
vegna 100 ára afmælis kaupstað-.
arins.
Af efni þess má nefna: Akur-
eyri — 100 ára kaupstaður, eft-
ir Jako'b Ó. Pétursson, ritstjóra,
viðtal við Stein Steinsen, verk-
fræðing, sem var bæjarstjóri á
Akureyri frá árinu 1934 til 1958,
og gengt 'hefur bæjarstjóraem-
bætti lengur en nokkur annar
á íslandi, rætt er við framámenn
í viðskiptalifi Akureyrar, þá
Tómas Steingrimsson, Indriða
Helgason, TómaS Björnsson, Ey-
þór Œí. Tómasson, Skartphéðin
Ásgeirsson, Kristján Árnason,
Gunnaj IL Kristjánsson, Geir
S. Björnsson, Guðmund Tómas-
son, Jón Þorvaldsson, Pétur og
Valdimar Jónssyni), greinar um
tónlistarstarfsemi á Akureyri,
VEGNA samgönguerfiðleika í
fyrsta snjóföli haustsins missti
ég af Lundúna-sinfóníu Haydns
(nr. 104), sem var fyrsta við-
fangsefni Sinfóníuhljómsveitar-
innar á tónleikum í samkomuhúsi
Háskólans á fimimtudagskvöldið.
Næst á efnisskránni var
„Spænsk sinfónía" (Symphonie
Espagriole). eftir franska tón-
skáldið Edouard Lalo. Ungversk
ur fiðluleikari, Béla Detreköy,
fór með einleikshlutverkið. Þetta
tónverk er þrátt fyrir nafnið
hvorki spænskt né sinfónía, held
ur fiðlukonsert í 5 þáttum með
þeim blæ, sem menn kölluðu
„exotiskan“ á öldinni sem leið,
og einu tengslin við spænska
tónlist eru habanera-hljóðfallið,
sem ríkir í 3 þættinum (inter-
mezzo) og bregður fyrir í loka-
þætti. Raunar er algengast að
intermezzoinu sé sleppt, þegar
verkið er leikið þótt svo væri
ekki að þessu sinni. Það er nógu
langt fyrir því, Þetta er tónlist
í „fjaðurvigtarflokki", efnisrýr
og yfirborðskennd, en mjög að-
gengileg og þakklátt viðfangs-
efni fyrir einleikara. Bela Detre
köy gerði einleikshlutverkinu á-
gæt skil, fiðlutónn hans er á-
ferðarfagur, mjúkur og hlýr, en
leiklist á Akureyrir og togara.-
útgerð á Akureyri, Nonnahús á
Akureyri, eftir Harald Hannes-
son, hagfræðing, Flugfelag Ís-
lands var stofnað á Akureyri
1937, eftir Svein Sæmundsson
blaðafulltrúa, Matthíasarsafn á
Akureyri og smásöguna „Gamli
maðurinn á bak við“, eftir Einar
Kristjánsson, rithöfund. Auk
þess eru smágreinar og smæl'ki.
í heftinu, sem prýtt er fjölda
ágætra og sögulegra mynda frá
Akureyri.
Ritsjóri Frjálsrar verzlunar er
%
Birgir Kjaran alþingismaður,
sem jafnframt er formaður rit-
nefndar, en auk hans eiga Gísli
Einarsson og Gunnar Magnús-
son sæti í nefndinni. Stjórn út-
gáfufélags Frjálsrar verzlunar
er þannig skipuð: Birgir Kjaran,
formaður, Gunnar Magnússon,
Helgi Ólafsson, Sigurliði Krist-_
jánsson og Þorvarður J. Júlíus-
son.
ekki þróttmikill og kom það ekki
verulega að sök hér. Flutningur-
inn var í heild mjög áheyrileg-
ur.
Andstæða þessa verks er Sin-
fónían nr. 5 eftir danska tón-
skáldið Carl Nielsen. Hér er lít-
ið gert til að kitla eyru áheyr-
andans, en verkið er svo efnis-
mikið að við sjálft ligigur að það
sprengi af sér ramma formisins
og fyrir bragðið verður það
stundum torræðara og óljósara
en æskilegt væri. Þó fer ekki á
milli mála að hér er um stór-
virki að ræða og í því eru marg-
ir mjög fagrir staðir svo sem
upphafsþátturinn (fyrri hluti
fyrri þáttar) og andante-kaflinn
í síðari þættinum. Það var í
ráðizt af Sinfóníuhljómsveitinni
og stjórnenda hennar, Willi-
am Strickland, að flytja þetta
verk hér og hafa allír hlutaðeig-
endur mikinn sóma af fiutninig-
um En gaman væri þegar um
slík verk er að ræða, ef hægt
væri að flytja þau tvisvar tneð
stuttu millibili þanniig að áheyr
endum gæfist kostur á að kynn-
ast þeim betúr en gert verður
við eina hevrn.
Jón Þórarinsson.
Sinfóníutónleikar