Morgunblaðið - 05.12.1963, Page 17

Fimmtudagur 5. des. 1963
MORCUNBLAÐIÐ
17
Vigur — ey og bær í ísafjarð-
| ardjúpi.
Ánastaðir — það bæjarnafn er
til í Hún., S-Múlas., N-Múla-
sýslu og Skagafirði; auk
, þess Ánabrekka í Mýrasýslu.
, Grænhóll — bæjanöfn í Barð.
| og Árnessýslu.
Uppsalir — algengt bæjarnafn
á íslandi. Kemur fyrir í
Fljótsdælasögu, Víga-Glúms-
sögu, Harðarsögu og Þorsk-
firðingasögu.
Svínhagi — bæjamafn I Rang.
Sómastaðir — bær í S-Múlas.
^ (sbr. lækjarnafnið Ósómi á
Ingjaldssandi).
Svangi — svo hét bær í Skorra
dal.
Fuglavík — bær í Gullbr.
Slauka — svo heita nokkrar
i smáár eða lækir. Slauka er í
f Grímsnesi.
Grýtubakki — bær í S-Þing.
Sólheimar — bæir í Skag., V-
í Skaft., Húnav., S-Þing, S-
Múl. og Dalas.
Goðdalur — bær í Strandas.,
en Goðdalir í Skagaf.
Selvogur — í Árness. og Ham-
arsfirði.
Húsatóft — Húsatóftir á Skeið-
um og í Grindavík.
Nesjar — bæir í Grafningi og
í Miðneshreppi.
Þernunes — Þernunes í S-
^ Múla., auk þess Þernuvík í
N-ísafj., Þerney í Sundum og
/ Þernumýri í Hún.
Blesastaðir ^ — bæir í Mýra-
sýslu og Árnessýslu.
Viðey — Viðey með Sundum.
Skeggjastaðir — hér á landi
l eru a. m. k. 11 Skeggjastaðir.
i Vífilsnes — bær í N-Múlas.
Svo má hér bæta við tveimur
nöfnum, sem Reykvíkingum eru
kunn, en þau eru Austurvöllur
og Kringlumýri. Að vísu hafa
þetta ekki verið bæjanöfn hér, en
mundi ekki norska bæjarnafnið
Austurvöllur vera komið af því,
að nýbýli hafi verið reist á Aust-
urvelli einhvers bæjar? Gæti
þetta sýnt að nafnið sé fornt hér.
Önnur nöfn hafa svo mikil
•kyldleikamerki, að þeirra ber að
geta:
Skrúðsfjall er í Noregi, en
Skrúður ey hér.
1 Gýgjarberg er þar, en Gýgjar-
i hóll í Árn., og Skagafj., og
' Gýgjarsporsá í Hrafnsfirði
vestra.
Stafnes heitir þar og margir
bæir kenndir við Staf, en
Stafnes er í Gullbr., Stafá á
Snæfellsn. og í Skagaf., Staf-
ey í Breiðaf., Stafafell í
Lóni, Stafholt í Mýras. og
Stafshóll í Skag.
Asparey er þar en Asparvík
hér í Strand.
Mykidalur er þar, en Mykines
í Rang.
Tandravöllur er þar, en Tandra
staðir hér.
Kallaðarsteinn og Kallaðarvík
4 eru þar, en Kallaðarnes í Ár-
t nessýslu.
Gloppudalur er þar, en Gloppa
. er örnefni í gljúfrum Jökuls-
' ár á Fjöllum.
Kerhóll er þar, en Kerseyri í
Hrútafirði.
Reiðúlfsstaðir heita nokkrir
bæir þar, en enginn hér. í
Barðastrandarsýslu eru fjöll,
sem ýmist eru nefnd Reið-
bólsfjöll, eða Reipólfsfjöll.
Mundi ekki rétta nafnið á
þeim vera Reiðúlfsfjöll?
i Skrattaland er á Jaðri, en
Skrattafell er í Reykjadal í
S-Þing. Rygh telur að
Skrattaland gæti haft svip-
aða merkingu og skerpi, en
það þýðir ófrjótt land. Marg-
ir bæir heita Skerpi í Nor-
egi, og hér er þetta í bæjar-
nafninu Kúskerpi í Skagaf.
Snartarland er þar, en Snart-
i arstaðir í N-Þing., Borgarf.
en Snartartunga í Strandas. og
Dalas.
Hattarvogur er þar, en Hattar-
dalur í ísafj.
Náleið er þar, en Náhlíð ör-
nefni í Dalasýslu.
Kúvik er þar, en Kúvíkur í
Strandasýslu.
Á Sunnhörðalandi eru og ýmis
nöfn, er vér könnumst við:
Viðvík, samnefndur bær í
Skagafirði.
Mosdalur, nokkrir bæir á Vest-
fjörðum.
Víðiker, samnefndur bær í
Bárðardal.
Þegjandadalur, samnefndur
bær í S-Þingeyjarsýslu.
Gagnstöð, samnefndur bær 1
N-Múlasýslu.
Hvalsnes, samnefndur bær í
Lóni. Þess má geta að sker
og stórir steinar í fjöru voru
kallaðir hvalir í Noregi.
Mölvík, örnefni hjá Vogastapa,
Gullbr. og á Reykjanesi.
Mjólká og Mjólkurá, en Mjólk-
urár eru á Vestfjörðum.
Rot, svo heitir og bær undir
Eyjafjöllum.
Mýdalur, svo hét og dalur í
Kjós og byggð í V-Skaft. (nú
Mýrdalur).
Skaftárdalur, samnefndur bær
í V-Skaft.
Skor, örnefni í Barðastrandar-
sýslu.
Skúlastaðir, svo hét og bær á
Álftanesi, Gullbr.
Skáli, svo heitir bær í Beru-
firði eystra.
Hraknes heitir þar, en Hrak-
hvammur örnefni á Snæfells-
nesi.
Hlaðhöfði heitir þar, en Hlað-
hamar er bær við Hrútafjörð
og örnefni í Hvalfirði.
Raftdalur og Raftá þar, en
Raftalækur hét Hverfisfljót
fyrst.
Heiðabær heitir þar, og Heiðar-
bær er í Þingvallasveit og í
Strandas.
Brýn heitir þar, en Brún heita
nokkrir bæir hér.
Finnmörk er þar bær, en
byggðarnafn á Fellströnd.
Sult heitir þar, en Sultir í N-
Þing.
Gásaland er þar, en Gásir í
Eyjafirði (sbr. Gásasandur).
Nöfn á fossum og ám.
f Noregi eru nokkur fossanöfn
sér í flokki, svo sem Brakandi,
Dynjandi, Fallandi, Gínandi,
Hangandi, HaMandi, Höggvandi,
Mígandi, Sitjandi, Þjótandi og
hétu bælr eftir þeim. Nokkur
þessi nöfn hafa borizt hingað.
Bæjarnöfn eru: Brakandi í Eyja-
firði, Dynjandi í Arnarfirði,
Þjótandi hjá Þjórsá, Höggvanda-
staðir í Hvítársíðu, en Mígandi
er nafn á fossi yzt á Upsaströnd,
og Hangandi heitir litli fossinn
innst í Fossvogi hjá Reykjavík.
Má vera að hin fossnöfnin finn-
ist hér einnig, ef vel er leitað.
Af einkennilegum og fátíðum
árnöfnum í Noregi hafa nokkur
borizt hingað, svo sem: Lýsa,
Fura, Kaldá, Leirá, Ljótá, Mjólk-
urá, Skaftá, Skráma, Stafá og
Otra. (Ég hygg að áin í Otrar-
dal hafi upphaflega heitið Otra
og dalurinn við hana kenndur,
því að ekki getur hann verið
kenndur við otra (dýr) sem
aldrei hafa verið hér á landi,
enda er nafnið Otrardalur. —
Gláma heitir á í Noregi, en hér
er það nú nafn á jökli (en gæti
ekki verið að einhver spræna
frá honum hafi upphaflega heit-
ið Gláma vegna jökullitar, og
nafnið síðan færst á jökulinn,
enda mun hann upphaflega hafa
verið kallaður Glámujökull). A
heitir Glymja í Noregi og er
það sama nafnið og Glommen
(Glaumelfur). Ég veit ekki
hvort nokkur á heitir Glymja
hér á landi, en upp af Botnsvogi
í Hvalfirði er fossinn Gtymur,
og er það nafn sömu merkiagar.
Þessi uptalning ætti að nægja
til að sanna það, sem fyrr var
sagt, að landnámsmenn hefði
flutt með sér frá Noregi bæja-
nöfn og örnefni. Mun og koma æ
betur í Ijós, ef þetta efni er
rannsakað, að þessir nafnflutn-
ingar hafa verið í stærri stíl, en
menn hafa áður gert sér grein
fyrir. Að þeirri vitneskju feng-
inni mætti komast að þvi hvað-
an úr Noregi landnámsmennirn-
ir voru, með því að bera saman
staðaheiti þar og hér. Landnáma
greinir sjaldnast frá því hver
bústaður þeirra hafi verið í Nor-
egi, heldur lætur hún sér oftast
nægja að segja að þeir hafi
verið úr þessu og þessu fylki.
Og stundum skortir jafnvel upp-
lýsingar um það.
Það mundu nú þykja lítilsverð
ar upplýsingar um mann, ef
sagt væri að hann væri úr Norð-
lendingafjórðungi. Betri upplýs-
ingar væri að fá að vita úr
hvaða sýslu hann væri, og sýnu
bezt ef hægt væri að fá að
vita úr hvaða hreppi hann væri.
Nú eru þess nokkur dæmi í
Landnámu, að menn sé kynntir
svo, að fara megi nærri um
hvar þeir áttu heima í Noregi.
Er því rétt að byrja á því að
atihuga bæjanöfn á þeim slóðum
og svo bæjanöfn í landnámum
þeirra hér. Komi þá í ljós, að
nöfnin séu mörg hin sömu á
báðum stöðum, er það staðfest-
ing á frásögn Landnámu. Gefur
það svo von um að árangur geti
orðið af því, að leita heimkynna
annarra landsnámsmanna í Nor-
egi, með því að bera saman bæja
nöfn þar og hér. Mesta þýðingu
hefir það þá auðvitað, ef þau
nöfn, sem einkennileg eru og
fátíð í Noregi, koma í leitirnar
hér. Enn öruggara væri þó að
sjálfsögðu að bera jafnframt
saman örnefni þar og hér. En út
í það hætti ég mér ekki að neinu
ráði.
Þegar borin eru saman gömul
bæjanöfn í Noregi og hér, er
aðallega við tvö heimildarrit að
styðjast, hið mikla verk O. Rygh
„Norske Gaardsnavne" og Jarða-
bók Árna Magnússonar og Páls
Vídalíns. En svo er Landnáma,
sem segir frá því hvar hver mað-
ur nam land, og gefur einnig
nokkrar upplýsingar um bæja-
nöfn og örnefni. Þá má og finna
ýmis bæjanöfn í íslendingasög-
um, og leiðbeiningar er að fá í
ritgerð dr. Finns Jónssonar
„Bæjanöfn á íslandi“ (Safn tii
sögu fslands IV). Þessar eru þær
heimildir, sem ég hefi stuðst við.
Að svo mæltu skal horfið að
því að athuga landnám og nafn-
giftir nokkurra þeirra landnáms-
manna, sem Landnáma segir
hvaðan voru.
Landnám Finns auðga
og Hafnar-Orms.
Tveir landnámsmenn eru tald-
ir frá Stafangri, en þá er ekki
átt við þá borg, sem nú er kölluð
svo, því að hún var þá ekki til,
heldur mun átt við fjörðinn, sem
gengur þar suður í landið að
Sandnesi, og mun hafa heitið
Stafangur, eða hinn beini fjörð-
ur. Þessir landnámsmenn voru
) eir Fiður auðgi og Hafnar-
Ormur. Landnám þeirra náði
yfir Melasveit, Leirársveit, nokk
uð af Skilmannahreppi og nokk-
uð af Strandarhreppi í Borgar-
fjarðarsýslu, eins og nú er hátt-
að sveitaskiftingu.
Á þessu svæði telur Jarðabók-
in rúmlega 30 bæi. Þegar nú at-
huguð eru hin fornu norsku
bæjanöfn umihverfis Stafangur
(fjörðinn), þá kemur í ljós, að
helmingur bæjarnafnanna í land
námi þeirra Finns og Orms er
þaðan kominn. Þetta er nokkuð
augljóst merki þess, hvað land-
námsmönnum hefir verið gjarnt
að nefna hina nýu bæi sína eftir
bæjum, sem þeir höfðu orðið að
hverfa frá í Noregi. Er þá ekki
aðeins átt við Finn og Orm,
heldur alla þá er byggðu í land-
námi þeirra.
Bæirnir í þessu landnámi, sem
eiga sér alnafna í grennd við
Stafangur, eru þessir: Ás, Bakki,
Brekka, Fellsendi, Galtarvík,
Gröf, Hlíð, Hóll, Höfn, Melar,
Sandur, Saurbær, Skarð, Tunga,
Straumn.es (það telur Jarðabók-
in fornt eyðibýli).
Svo eru ýmis nöfn hér og þar,
sem sýna mikinn skyldleika og
má þar nefna: Geitaberg —
Geitarás, Hól — Hvál, Hrafna-
björg — Hrafnadal, Miðfell —
Miðhól, Ós — Ósland á tveimur
stöðum, Skorholt — Skoraland,
Steinsholt — Steinsland á tveim
ur stöðum, Vallanes — Vall-
brekku, Hvítanes — Hvítaland.
(Ef til vill má sjá á þessu, að
Iand-nöfnin hafi verið að leggj-
ast niður í Noregi um þær mund-
ir; hér kemur holt í staðinn fyr-
ir land á 2 stöðum, nes á einum
stað og svo er land-nafn fellt
niður á eftir Ós). Leirá á sér
þessi nöfn skyld í Stafangri: —
Leirland, Leirfen, Leirbrekku,
Leirangur, Leirvík og Leirdal.
(Þess má geta að Leirdalur heit-
ir þar sem þjóðvegurinn liggur
nú yfir Ferstikluháls). Leirár-
vogur heita nú þar sem áður hét
Grunnafjörður og þar er örnefn-
ið Akkerissteinn, en austan við
Stafangur heitir Dreggnes (Akk-
erisnes) og er víst mjög fágætt
nafn.
Þá koma önnur athyglisverð
nöfn.
Jarðabókin nefnir ígulstaði
fornt eyðibýli í Skilmanna-
hreppi, en í nágrenni Stafangurs
er bær, sem heitir ígulsland. —
Hér er um sama nafnið að ræða
og einstakt í sinni röð.
Þá er Dragháls. Dr. Finnur
Jónsson telur að rétt nafn á
bænum muni vera Dragaháls.
En suður í Sóknadal á Rogalandi
er bær, sem heitir Dragaland.
Samkvæmt Harðar sögu og
Holmverja heitir Geldingadragi
hálsinn milli Svínadals og
Skorradals, og á að draga nafn
af því, að Hörður dró þar yfir
tvo sauði í mikilli ófærð. En sú
nafngift væri hálf álappaleg,
líkt og Kúhallardalur í sömu
sögu. Hálsinn mun upphaflega
hafa heitið Dragaháls, kenndur
við lækjardrög og skorninga,
sem þar eru. En svo hefir nafnið
verið stytt í Draga til aðgrein-
ingar frá bœnum. Rygh telur að
bæjarnafnið Dragaland í Sókna-
dal sé kennt við vatnsdrög, svo
að sama merking er í báðum
nöfnum.
Svo er bæjarnafnið Súlunes.
Mönnum þykir ólíklegt að það
sé kennt við hafsúlu, þvx að þar
hafi engin súlubyggð verið. Þó
er ekki útilokað að dauða haf-
súlu hafi rekið þar á land og
nesið fengið nafn af því, eða þá
að þar hafi súlu (stoð) rekið á
land, t. d. öndvegissúlu. En þess
er til getið, að Súla í þessu nafni
sé sama og Sóli á JaðrL
Landnám Þórólfs
Mostrarskeggs.
Svo segir í Eyrbyggju: Hrolf-
ur í Mostur var höfðingi mikill.
Hann varðveitti þar í eyunni
Þórsihof og var mikill vinur Þórs
og af því var hann kallaður Þór-
olfur . . . Hann fékk sér
mikið hafskip og bjó það til ís-
landsferðar og hafði með sér
skuldalið sitt og búferli. Margir
vinir hans réðust til ferðar með
honum.-------—
Hann sigldi vestur fyrir fsland
og norður um Snæfellsnes og
gaf Breiðafirði nafn. Nam hann
svo land á hinni syðri strönd
miðri og kallaði landnám sitt
Þórsnes.
Nú eru tvær eyjar í Norégi er
Mostur heita. Er önnur fyrir
sunnan Storð og fylgir Sunn-
hörðalandi, en hin fyrir sunnan
Bókn og fylgir Rogalandi. Eyr-
byggja segir að Þórolfur hafi
búið í eyunni sem er fyrir Sunn-
hörðalandi, en samt hafa menn
ekki orðið sammála um það. Dr.
Guðbrandur Vigfússon hólt t.
d. að Þórolfur hefði verið frá
Mosturey á Bóknarfirði.
Sé nú sú ályktun rétt, að hægt
sé að komast að því hvaðan úr
Noregi landnámsmenn voru, með
því að bera saman bæjanöfn þar
og í landnámi þeirra, þá ætti að
vera auðvelt að skera úr því frá
hvorri eyjunni Þórolfur var. —
Og þá kemur einnig skjótt í
Ijós, að hann hefir ekki verið
frá Mosturey á BóknarfirðL því
að engin nöfn þar, eða í grennd,
eru hin sömu og í Helgafells-
srveit og nágrenni.
Hin nyrðri eyjan, hjá Sunn-
nörðalandi, er miklu minni, en
þó hafa nokkrir bæir verið þar.
Hinn helzti þeirra gengur nú
undir nafninu Totland. Segir
Rygh að enginn vafi sé á því,
að þetta nafn sé sama og Þórs-
land, enda tali Eyrbyggja um
Þórshof á Mostur. Þórssjór heit-
ir þar og fyrir framan og Þórs-
holmi við suðvesturhornið á
eyjunni.
Þessi nöfn ætti að taka af all-
an vafa, að hér hafi hinn Þór-
dýrkandi Þórolfur Mostrarskegg
átt heima, enda þótt fleira væri
ekki til að driefa. Eyrbyggja
segir að margir vinir hans hafi
ráðist til ferðar með honum, og
ihafa þeir sennilega átt heima á
Sunnhörðalandi. Og þar finn-
um vér þessi bæjanöfn, sem
einnig eru í Helgafellssveit: —
Bakki, Skjöldur, Hrísar. Bústað
sinn kallaði Þórolfur Hofstaði,
en Hofland er á tveimur stöðum
í nágrenni við Mostur, og er eðli-
legt að Hofland breytist í Hof-
staðL þar sem land-nöfnin voru
að leggjast niður í Noregi.
Skammt frá Mostur heitir einnig
Helgaland, sem Rygh segir að
áreiðanlega þýði helgan stað, og
minnir það á Helgafell í Þórs-
nesi.
Sérstaklega er bæjarnafnið
Skjöldur athyglisvert. Annað
nafn er og merkilegt þarna:
Gruflunaust í Þingskálanesi, þvl
að í Etne á Sunnhörðalandi var
bær, sem hét Gruflusætur. Enn
má minna á, að Dritsker hét hjá
hinum upphaflega þingstað (og
Dritvík er vestar á nesinu og
hefir verið verstöð), en Drit-
land er bær í Noregi.
Þorbergur landnámsmaður á
Skógaströnd „fór úr íafirði (Jó-
firði eða Jósfirði) til íslands",
en sá fjörður er á Sunnhörða-
landi. Ingolfur á Holmlátri nam
frá Laxá inn að Skrámu-
(hlaups)-á. í þessum landnám-
um eru nokkur hin sörnu
bæjanöfn og á Sunnhörða-
landi svo æm: Langidalur,
Setberg, Ós, Straumur
Drangar og Borgir. Hér er
Haukabrekka, en Haukanes og
Haukás og Brekka á Hörðalandi.
Hér er Klungurbrekka, en
Klungurland á Hörðalandi. Hér
er Vörðufell, en Vörðuberg og
Vörðuland á Hörðalandi. Hér er
Breiðabólstaður, en Bólstaður
þar. Hér er Bíldhóll og Bíldsey
er ekki langt undan landi, en
Bíldsey er hjá Hörðalandi. Hér
er Valahamar, en Valaströnd
þar. Og svo er bæjarnafnið
Emmúberg, sem sumir telja að
eigi að vera Ymjaberg. Nú er
ekkert nafn þessu líkt á Sunn-
hörðalandi, en suður í Sóknadal
heitir Ymmersteinn og er talið
að það þýði himbrimasteinn, því
að fornu fari hafi him-
brimi heitið ymmer í Nor-
egi. Það er alls eigi ótrúlegt
að himbrimar hafi átt varpstað
hjá tjörnunum innan við Emmu-
berg þegar landnámsmenn komu
þangað.
Skráma eða Skruma heitir á
nokkur á Hörðalandi, og er það
sama og Skrámuhlaupsá eða
Skráma, sem einnig er nefnd
Skrauma. Nú er ekki víst að
þeir Skógstrendingar hafi gefið
ánni nafn. Má eins vera að það