Morgunblaðið - 15.10.1964, Síða 15

Fimmtudagur 15. okt. 1964
MORCUNBLAÐIB
15
Erlendur Jónsson:
UM BOKMENNTIR
Bóklestur og fleira
FYRIR kemur, þegar talið berst
að vinsælli, en lélegri bók, að
einhver sagir sem svo: Mér finnst
bókin skemmtileg, en líklega hef
ur hún ekki bókmenntagildi.
Athugasemdir sem þessi virð-
ast fljótt á litið fela í sér af-
sökun. Sú afsökun er þó engan
veginn græskulaus. Orðið bók-
menntagildi, sem er nú raunar
algengara í mæltu máli en rituðu,
hefur óljósa merkingu. Kannski
væri nær að segja, að það hefði
enga sérstaka merkingu. >að er
erfitt að henda reiður á slíkum
hugtökum, en auðvelt að rugla
með þau. Ef reynt er að skil-
greina þau, er gjarnan gripið til
annarra orða, jafn óljósra, svo
maður verður litlu nær. Það er
reglan, að þvæluleg hugtök verða
því þvælulegri sem meira er
hlaðið utan á þau. Vitaskuld
verður mörgum á að bregða fyrir
sig orði án þess að hugleiða,
hvað það merkir eða hvort það
merkir nokkuð sérstakt. En rugl
ingurinn getur líka verið skálka
skjól. Það eru einkum hugmynda
heiti, sem auðvelt er að misnota,
af því inntak þeirra verður al-
tírei skilgreint til hlítar. Ef mað
ur viðhefur slík orð og er svo
ikrafinn skýringa, getur hann
svarað, að hann hafi ekki átt við
þetta, heldur hitt, hlaupizt frá
éinni staðhæfingu til annarrar,
og slík undanbrögð er erfitt að
varast. Af því leiðir, að umbún-
aður orðs getur ekki aðeins
hreytt merkingu þess, hann get-
ur beinlínis veitt því inntak, sem
er gagnstætt almennum skiln-
ingi á hugtakinu.
Flestir kannast t.d. við ein-
hvern mann, sem gjarnt er að
tala um sína eigin ágalla og
halda þeim á lofti. Þannig getur
mikilmennskan brotizt út í upp-
gerðarlítillæti, og er það að vísu
hvimleiðast af öllu monti.
Gildi fagurra bókmennta er svo
margviðurkennt, að fáir treysta
sér til að mæla á móti því ber-
um orðum. En því aðeins er viður
kenning nokkurs virði, að hugur
fylgi máli. Að öðrum kosti er
hún neikvæð Orðin rísa ekki
undir eigin inntaki. Viðurkenn-
ingin getur 'þá minnt á skammar-
verðlaun, sem veitt eru fyrir lé-
lega spilamennsku.
Þannig • er afstaða margra
manna til fagurra bókmennta og
snnarra lista. Þeir viðurkenna
imeð vonum, en afneita í hjarta
sínu. Til dæmis lýsa ófáir yfir,
©ð þeir skilji ekki eina eða aðra
grein listar. Liggur þá vitanlega
í orðunum, að listin eigi þar höf
tiðsök. Ætli maður kannist ekki
við slíkar athugasemdir um nú-
tímaljóðlist, svo dæmi sé nefnt?
— Ég skil þetta bara alls ekki,
eegja menn, sjálfglaðir og íbyggn
ir. En þetta á víst að heita list,
bæta þeir svo við. Þar með er
það mál afgreitt.
Viðhorf manna til bókmennta
fer að nokkru leyti eftir smekk,
en að öðru leyti eftir þekkingu.
Þar sem hvort tvaggja er breyt-
ingum háð, verður spurningum
tim bókmenntagildi aldrei svar-
«ð í eitt skipti fyrir öll. Hver
f>g einn getur náttúrlega svar-
að fyrir sig og rökstutt svarið
út frá sínum viðhorfum. En eng
inn maður getur svarað fyrir ann
•n í þeim sökum.
Ef tiltekinn hópur manna feng
fct til að svara því, hvað hann
teldi bókmenntagildi, er nokkurn
veginn öruggt, að svörin yrðu
jafnmörg og mennirnir.
Bókmenntamat er einstaklings
bundið. Það er einnig háð tízku
ttg aldaranda. Þó hinn tiltekni
hópur kæmi sér saman um niður-
stöðu, er ólíklegt, að síðari tíma
menn féllust á þá niðurstöðu í
einu og öllu.
Hitt er svo annað mál, að fjöld
inn eða þar um dómbærir menn
geta orðið sammála í ýmsum
greinum, og af því skapast það,
sem kallað er almenn viðurkenn-
ing.
Sumir vilja greina bókmennta-
gildi frá öðrum eiginleikum rit-
verks, t.d. skemmtigildi. Það tel
ég hæpið í fyllsta máta. Og allra
sízt er bókmenntagildi neins kon
ar dularfullur eiginleiki, sem hul
inn sé öllum fjöldanum, en að
eins fáum, útvöldum sé gefið að
greina. Listræn skynjun útheimt
ir ekki skyggnigáfu. Bókmennt-
irnar eru verk manna og verða
aldrei margbrotnari og flóknari
en mennirnir, sem skapa þær.
En viðhorfin eru mörg og af
því gefur að skilja, að ekki sjá
allir það í nokkurri bók. Gáfur,
menntun, eðli og uppeldi hljóta
að ráða nokkru um, hvað maður
tileinkar sér af lestri bókar. Og
enginn hefur ánægju af því,
sem hann hvorki skynjar né skil
ur. Það getur meira að segja
farið svo, að hann efist um, að
það sé til.
Það er í sjálfu sér barnalegt
að staðhæfa, að ritverk sé
skemmtilegt til lestrar, en hafi
þó ekki svokallað bókmennta-
gildi. Hins vegar er sérhverjum
leyfilegt að lýsa yfir, að bók hafi
gildi fyrir hann persónulega, þó
honum sé kunnugt um, að hún
hafi ekki sama gildi fyrir alla
aðra menn.
Flestar bækur fjalla um lífið
og tilveruna á einn eða annan
hátt. Viðhorf manna til þeirra
hluta hljóta því að hafa áhrif á
viðhorf þeirra til bókmennta og
lista. I öðru lagi eru menn mis-
jafnlaga næmir fyrir fegurð.
Jónas Hallgrímsson talar um þá,
sem „unna því lítt, sem /fagurt
er.“ Til eru menn, sem hafa tak-
markað yndi af fögru landslagi.
Þá er varla að furða, þó abstrakt
fegurð, eins og hún birtist í bók
menntum og listum, sé þeim ó-
verulegt umhugsunarefni. Þeim
mönnum reyndist erfitt að meta
af eigin rammleik gildi í bók-
mennta.
Annars lesa menn bækur í
margvíslegum tilgangi. Sumir
lesa til að komast í stemmingu,
gleyma sjálfum sér, drepa tím-
ann. Þeir skoða bókmenntirnar
eins og andlegt örvunarlyf. Aðrir
lesa til að víkka sjónhringinn,
sjá lengra út yfir lífið og tilver-
una og vonast til, að bækur gefi
það víðsýni. Og enn aðrir njóta
bókmenntanna sjálfra án hlið-
sjónar af öðrum hlutum, líta á
þær sem hluta af lífinu sjálfu.
★
Þegar minnzt er á bókmennta-
gildi á þann hátt, sem ég til-
greindi í upphafi, dettur mér í
hug höfundur einn, sem hóf að
9enda frá sér langar skáldsögur
fyrir allmörgum árum. Höfund-
ur þessi hafði alizt upp í sveit
og síðan búið þar búi sínu og
var kominn á miðjan aldur, þeg-
ax hann söðlaði vængjaða fákinn
og spretti úr spori. Skáldsögum
hans var strax vei tekið. Eink-
um var þeim fagnað a-f miðaldra
og eldra fólki, og þá sérstaklega
kvenþjóðinni. Samt hlutu þær
laka dóma hjá þeim mönnum,
sem helzt þóttu dómbærir um
fagrar bókmenntir. Að vísu urðu
fáeinir menn til að hæla þeim á
prenti. En hól þeirra virtist ekki
auka hróður höfundarins meðal
bókmenntalegra fagurkera, nema
síður væri. Oig aðdáendur höfund
arins viðhöfðu hin venjubundnu
orð, þegar sögur hans bar á
góma: Þær eru skemmtilegar, en
iíklega hafa þær ekki bókmennta
gildi.
Höfundurinn varð umtalaður,
o,g í vissum skilningi umdeildur.
í fyrstunni voru því fleiri en að-
dáendurnir forvitnir að glugga
í sögur hans, jafnvel þeir, sem
ekki væntu sér mikils aif þeim.
Sá, sem þessar línur ritar, var
einn þeirra.
Ég hugsaði sem svo, að þeim
mundi vitaskuld vera ábótavant
í stíl Oig framsetningu, og væri
sú ástæðan til, að kröfúharðir
gagnrýnendur gerðu lítið úr
þeim.
En með tilliti til þess, að höf-
undurinn var orðinn miðaldra,
hlaut hann að búa yfir nokkurri
lífsreynslu, sem hann vildi miðla.
Og lífsreynslan er þó alltaf ein-
hvers virði, jafnvel þó hún sé
ekki skreytt með fjöðrum skól-
aðrar listar.
Þá hafði höfundurinn, eins og
fyrr greinir, alizt upp í sveit
og lifað þar tíma tvenna.
Var því ek-ki ósennilegt, að sögur
hans lumuðu á þjóðlífslýsingum
og ýmiss konar fróðleik frá fyrri
tíð, því það er nú einu sinni eðli
manna að minnast liðna tímans,
þegar árin færast yfir. Minning-
arnar frá æskuárunum skjóta
upp kollinum, þegar hárið fer að
grána. Ef ilmur liðinnar tíðar
angaði gegnum sögurnar, mátti
fyrirgefa það, sem þeim kynni
að vera ábótavant um listræna
undirbyggingu.
En hver reyndist þá vera meg
inþráður þessara sagna, sem að
vinsældum fóru langt fram úr
skáldverkum viðurkenndra meist
ara? Ekki var það lífsreynsla
þessa roskna höfundar, því
hvergi bólaði á henni. Efcki voru
það heldur þjóðlifslýsingar; það
an af síður ilmrömm og litauðug
sveitarómantík.
Þegar öllu var á botninn
hvolft, innihéldu ritsmíðar þess-
ar hvorki anna“ð né meira en ung
æðislega og furðulega ástaróra,
sem áttu lítið skylt við raunveru
leikann og þaðan af minna við
skáldlegt innsæi og minntu helzt
á hugaróra óreyndra og óþrosk-
aðra unglinga milli fermingar og
tvítugs. Og með þessa barnalegu
ástaróra sem meginuppistöðu
teygði höfundurinn lopann síðu
eftir síðu og bók eftir bók. Inn-
an um órana var svo dreift
grunnfærnum kjaftasögum, af
því tagi, sem lítilsiglt fólk setur
saman um náungann.
Það var þá söguefnið, sem afl-
aði höfundinum svo mikillar
bylli, að bækur hans seldust mest
allra bóka. Þar var þá fólginn
iykillinn að hjarta lesendanna.
Er ekki einkennilegt, að fjöldi
fólks skuli falla fyrir slíkum sam
setningi og þykja hann eftirsókn
arverður til lestrar? Og er ekki
jafnfurðulegt, að hugarórar rosk
xns höfundar skuli brjótast út á
þennan hátt?
Ekki var frásagnartæknin á
marga fiska. Og undirbyggin-g
sagnanna fór ekki fram úr því,
sem við mátti búast. Ekki voru
sögurnar heldur gæddar þeirrí
viðvaningslegu einlægni, sem
hefur þó gert hugstæð mörg
skáldverk ólærðra og óþjálfaðra
rithöfunda. Þær lumuðu ekki
einu sinni á almennilegri sveita
rómantík. Af einhæfni efnisins
hefði mátt ætla, að lesandinn
fengi nóg af einni sö-gunni, því
allar voru þær eins að kalla. En
þar varð annað uppi á teningn-
um. FóLk beið í ofvæni eftir hínu
endalausa framhaldi.
Ég hirði ekki um að nafn-
greina höfund þennan, enda
skiptir heiti hans ekki máli í
þessu sambandi. Hann á svo
marga sína líka, að það, sem hér
er um hann sagt, getur átt við
fjölda annarra.
★
Annars er fjarri mér að amast
við skemmti'bókmenntum og höf
undum, sem framleiða slíkar bók
menntir. Þær kunna að vera góð
ar út af fyrir sig. Margir reyfar-
ar og eldhúsrómanar eru dável
saman settir, svo ekki gefúr eftir
snjöilum . verkum viðurkenndra
höfunda, einkum að því er varð-
ar efnisskipun.
Samt dettur engum heilvita-
manni í hug að telja venjulegan
reyfara til aéðri bókmennta. Þar
er svo margt, sem á milli skilur.
Enginn gerir þá kröfu til reyfara
höfundar, að hann opinberi ný
og áður óþekkt sannindi um til-
veruna. Ekki er heldur við því
búizt, að ástarsaga feli í sér allan
sannleikann um mannlagar til-
finningar.
Þá kröfu mætti þó ^lltént gera
tii reyfara- og eldhúsrómana-
skálda, að samsetningur þeirra
komi heim við almenna dóm-
greind sæmilega vitiiborins fólks.
En mörgum hefur gengið erfið-
lega að uppfylla þá kröfu.
í raun og veru höfum við
aldrei eignazt raunverulegar
skemmtibókmenntir. Kannski
þarfnast glæpareyfarar skugga-
legra sögusviðs en finnanlegt
er hér um slóðir. Fáum íslenzk-
um höfundum hefur tekizt að
setja saman fram-bærilegan eld-
húsróman. Og léttar gamansög-
ur þarf naumast að nefna.
Hvergi hefur barnaskapurinn
þó verið meir áberandi en í til-
raunum sumra höfunda til að
setja saman væmnar ástarsögur.
Þar gildir gamla formúlan um
pilt og stúlku, helzt úr sveit,
sem verða ástfangin og vilja kom
ast í hjónasængina. Og svo kem
ur einhver og spiliir á milli
þeirra um sinn. En auðvitað end
„Ef við Mtum yfir farinn veg . „
færast löngu liðnar stundir okkur
nær. . .
Þessar Ijóðlínur, blátt áfram
og einfaldar, fela í sér svo óta-i
margt, að min-ningarnar streyma
að, og fylla hugann
En alltaf verður það eitthvað
ákveðið, sem sker sig úr — eitt-
hvað sem bundið er við sérstaka
menn eða málefni, stað eða stund
viss atvik í lífi eða starfi.
Minningin, sem efst er í huga
okkar skátanna einmitt núna
þessa dagana, er minningin um
ljóshærðu blíðlegu skátastúik-
una, sem okkur gat ekki annað
en þótt vænt um — öllum, sem
kynntumst henni.
Hrafnhildur Einarsdóttir
Bridde, sem af ættingjuim, vinum
og skátasystkinum var aldrei
kölluð annað en MLnna.
Hún starfaði sem skáti í Kven
ar sagan farsællega í heilögu
hjónabandi.
Margt hefur orðið til að draga
kjark úr eldhúsrómanaskáldum
okkar, til dæmis árátta sumra
manna að telja þeim trú um, að
þau séu stórskáld og eigi að líta
á sig sem slík. Það þarf ekki að
senda á markaðinn merkilega
skruddu, svo höfundinum sé ekki
i alvöru líkt við Jón Thoroddsen
eða önnur meiri háttar þjóðskáld.
Þess konar samlíkingar eru nátt
úrlega fram bornar af einskærri
góðvild. En góðvild af því tagi
hefur önnur áhrif en til er ætlazt.
Meðalmenni rísa ekki undir svo
líðilegu háði.
En svona lagaður samanburð-
ur á væmnum ástarsögum og
lífsreynslusögum annars vegar
og góðum bókmenntum hins veg
ar er ekki aðeins óhallkvæmur
hinum fyrrnefndu. Hinum síðar-
nefndu er þar engu minni grikk-
ur gerður.
Lestur lélegra bókmennta
merkir sama og lélegur smekkur.
Sá, sem eingön,gu venst á létt-
vægt lesefni, skilur ekki annað
og kemst á þá skoðun, að ekkert
sé lesandi nema það. Og hví
skyldi hann ekki henda á lofti
hvers konar viðurkenningu, sem
hann heyrir um sitt andlega við-
urværi? Að lokum sannfærist
hann um, að aðrar bókmenntir,
þær sem gagnrýnendur viður-
kenna, séu aðeins fyrir menning-
arlega uppskafninga, sem vilji
vera öðru vísi en fjöldinn. Fyrir
honum er skemmtigildi og bók-
menntagildi — hið síðara nefriir
hann með virðingu og fyrirlitn-
ingu í senn — tvær andstæður.
Hann forðast allt, sem kallast
góðar bókmenntir, af því hann
heldur, að þær séu hundleiðinleg
ar og eigi að vera það.
Ekki get ég gizkað á, hve fjöl
mennur sá hópur er, sem þann-
ig hugsar. En ólíklagt þykir mér,
að smekkur hans breytist til batn
aðar nema gjaldgengar bók-
menntir verði kynntar rækilegar
hér eftir en hingað til. Og sú
kynning gerist varla fyrirhaifnar
laust og af sjálfu sér.
Erlendur Jónssmn.
skátafélagi Reykjavíkur, og varð
foringi strax og hún hafði aldur
til. Hún var einnig sveitaforingi
í Kvenskótaskólanum að ÚLfljóts
vatni um skeið.
Allar minningarnar um Minnu
bera sama svip — brosandi blíð-
leg og góð stúlka í skátastarfi,
og seinna eiginkona og móðir við
heímilis'Störfin — sem ávalt var
glöð og lagði gott til aLlra, sam
urðu á vegi hennar.
Og nú er Minna allt í einu
horfin. Farin yfir landamæriu
mifclu — farin þá leið, sem engia
fær umflúið. En hún er „faria
heim“, eins og við skátar segjum,
þegar dauðann ber að höndum
Við landamæri lífs og dauða
stöndum við ráðalaus, ef við
kunnum ekki að leggja allt okkar
ráð í hendi Hans, sem gaf okkur
lífið — í hendur Drottins. f
trúnni og traustinu til Guðs fá-
um við þann styrk, sem er æðri
öllum skilningi. f öllu umkomu-
leysinu yfir óskiljanlegum örlöig
um lærum við aðeins eina bæn:
„Verði þinn vilji”. Þá erum við
örugg og getum sagt með skáld-
inu: „Og upphiminn fagri ‘en
augað sér mót öllum oss faðminn
breiða“.
Við þök-kum Minnu allar góðar
og hugljúfar samverustundir. Við
biðjum Guð að blessa henni heim
komuna og leiða hana áfram x
ljósi ódauðleikans. Við biðjum
Guð að blessa og styrkja ástvlni
hennar, sem syrgja og sakna. Við
vitum, að fagrar og góðar minn-
inigar milda sorgina, og „anda
sem unnast, fær eilífð aldrei
aðskilið“
Með þökk og sfcátakveðju
frá skátasystrum.
Hrafnhiidur Einars-
dótíir Bridde — kveðja