Morgunblaðið - 11.12.1964, Qupperneq 17

Föstudagur 11. desi. 1§W
MÚRGUNBLAÐIÐ
17
Drengur á fjalli
Guðmundur Daníelsson:
DRENGUR Á FJALLI,
stuttar sögur.
Vtg. ísafoldarprentsmiðja hf.
Reykjavík 1964. 140 bls.
SMÁSAGAN hefur ekki átt
miklu gengi að fagna meðal bóka
kaupenda og íesenda hin siðari
ár. Margar ástæður munu liggja
til þess. Sumar þeirra eru aug-
Ijósar. Aðrar verða hvorki
skýrðar né sannaðar.
Örlög smásögunnar hafa orðið
svipuð örlögum ljóðsins: lesend-
um hefur fækkað, markaðurinn
hefur þrengzt, svo útgefendur
hafa jafnvel færzt undan að gefa
út smásagnasöfn, nema í hlut
ættu þekktir höfundar, sem eiga
sér nokkurn veginn öruggan
kaupenda- og lesendahóp.
Ekki er fjarri lagi að álykta,
að margir telji smásöguna minna
verk en skáldsöguna í fleiri skiln-
ingi en þeim, sem fyrirferð á-
hrærir. Fólk segist ekki „fá eins
mikið út úr“ smásögunni, og
kann það að vera rétt, einkum ef
hlíðsjón er höfð af viðhorfum til-
tekins hóps lesenda.
En hvað skal þá segja um gagn
rýnendur? Verður lækkandi
gengi smásögunnar að einhverju
leyti skrifað á þeirra reikning?
Hafa þeir gert hlut hennar minni
en efni standa til?
Þeim spurningum, hygg ég, sé
óhætt að svara afdráttarlaust
neitandi. Gagnrýnendur hafa,
þvert á móti, veitt smásögunni
það brautargengi, sem í þeirra
valdi héfur staðið. En vald þeirra
hefur ekki hrokkið til. Lesend-
urnir hafa að síðustu úrslitavald-
ið. —
Smásagan stóð með einna
mestum blóma á síðari hluta 19.
aldar, eða nánar til tekið á tím-
um raunsæisstefnunnar. Má þó
segja, að þá væri hún riæst því
að kafna undir nafni sem sjálf-
stæð bókmenntagrein, því marg-
ir höfundar sömdu þá smásögur,
sem voru ekki annað en saman-
dregnar skáldsögur.
Nú er langt um liðið frá þeirri
tíð. Andi realismans er orðinn
okkur harla fjarlægur. Smásagan
hefur gengizt í gegnum mörg til-
raunastig. Eiginlega hefur hún
verið hálfgerður tilraunavett-
vangur fyrir hvers konar nýjung-
ar í skáldskap.
Má í því sambandi minna á, að
sá fyrirboðinn, sem einna fyrst
gaf til kynna, það sem síðar kom
á daginn í íslenzkum nútímabók-
menntum, var einmitt smásagna-
safn, og á ég þar við Fornar ástir
Sigurðar Nordals.
Kostir smásögunnar sem til-
raunaforms eru náttúrlega fyrst
og fremst í því fólgnar, að hún
er stutt, meðfærileg, fljótunnin.
Hér mætti kannski koma með
eilítið fjarstæða samlíkingu: Vís-
indamenn nota, sem kunnugt er,
mýs við líffræðilegar tilraunir
sínar fremur en til dæmis fíla.
Er þó enginn kominn til að segja,
að ekki megi gera á fílum ein-
hverjar tilraunir, sem gerðar eru
á músum.
En tilraun er alltaf tilraun.
Hún getur mistekizt, og þá er
betra, að litlu hafi verið til kost-
að. Rithöfundur stendur jafnrétt-
ur, þó tíu síðna smásaga lendi í
körfunni. Alvarlegra er að þurfa
að senda sömu leið fimm hundr-
uð blaðsíðna handrit.
Meiri hluti lesenda er íhalds-
samur og hefur ímugust á nýj-
ungum. Sumir eru til dæmis
þannig gerðir, að viðhorf þeirra
til bókmennta fara alla ævi eftir
því, sem þeir vöndust í æsku.
Þeir skilja ekki annað, vilja ekki
annað.
Þær tilraunir, sem gerðar hafa
verið á smásögunni, hafa leitt til
þess, að hún hefur smám saman
fjarlægzt skáldsöguna, en í þess
stað nálgast hið óbundna ljóð.
Það má geta sér til, að sá skyld-
leiki sé ein orsök þess, að smá-
sagan nýtur nú minni vinsælda
en fyrrum.
Það er og freistandi að álíta,
að hún héldi betur í horfinu, ef
skáldin skrifuðu enn eins og
Maupassant eða Einar H. Kvaran.
En það gera þau ekki. Svo þjón-
ustusöm eru þau ekki við les-
endur.
★
Guðmundur Daníelsson hefur
nú sent frá sér smásagnasafn.
Drengur á fjalli heitir það eftir
fyrstu sögunni, gangnasögu. Alls
eru þarna á ferðinni fjórtán sög-
ur, þar af tvær samstæðar um
efni, og eru það veiðisögur.
Sögur þessar eru misjafnar að
lerigd og ólíkar að efni. Stytzta
sagan er aðeins ein blaðsíða sam-
anlagt, en lengsta sagan er um
tuttugu blaðsíður. Söguhetjur eru
af ólíkustu stigum mannfélags-
ins, allt frá umkomulausum
börnum til frægra skálda og um-
svifamikilla auðmanna.
Ef stytzta sagan, Gunna, hefðf
komið fyrir almennings sjónir í
tíð Verðandimanna, hefðu líklega
flestir ályktað sem svo, að þarna
væri aðeins um upphaf að ræða.
Höfundurinn hefði samið byrj-
unina eina og síðan hætt við
verkið.
En við nútímamenn erum ekki
raunsæisfólk eins og þeir, sem
mótuðust af Verðandi, og sættum
okkur við, að Gunnu ljúki eins
og henni lýkur.
Þegar rætt er um skáldverk, er
oft minnzt á ímyndun og tilfinn-
ingu. Frásögn skírskotar alla
vega til ímyndunar. Af þeim sök-
um eru skáldverk ósjaldan borin
saman við myndir. Ef þess konar
samanburður væri viðhafður
varðandi þær sögur, sem hér er
um að ræða, mundi ég ekki líkja
þeim við kvikmyndir. Eg mundi
fremur líkja þeim við raðkvæm-
ar skuggamyndir. Þær eru kyrr-
lífsmyndir. Þó langsótt kunni að
þykja, mætti kannski líkja þeim
við gamlar tréskurðarmyndir eða
útsaumsmyndir, þar sem heilar
sögur eru sagðar í fáum dráttum
á einum og sama fletinum. Slíkar
myndir höfða ógjarna til tilfinn-
inga. Þær vekja heldur eftirtekt.
ímyndunin verður tilfinningunni
Guðmundur Danielsson.
yfirsterkari. Persónurnar verða
lesandanum minnisstæðastar í
einhverju sérstöku umhverfi, ein-
hverjum tilteknum stellingum.
Myndin er ekki gerð af sterkum
litum eða dýpt, heldur útlínum,
dráttum. Tökum sem dæmi máls-
grein úr fyrstu sögunni, Dreng á
fjalli. Upphafið er á þessa leið:
„Drengurinn á holtinu, stúlkan
í mýrinni og pilturinn við vatnið,
— þetta er sagan af því hvernig
þau urðu viðskila og áttu aldrei
samleið meir.“
Ég vil ekki dæma um, hve
miklu ímyndunarafli höfundur
þarf að beita til að setja saman
slíka sögu. En hitt er víst, að les-
andinn verður að leggja til Sinn
skerf af ímyndunarafli.
★
Guðmundur Daníelsson er
skáld Suðurlands. Þar fæddist
hann og þar ólst hann upp. Þar
hefur hann lifað og starfað. Suð-
urland mun vera hið eiginlega
baksvið í flestum sögum hans.
Þær smásögur, sem hér er um að
ræða, eru þar engin undantekn-
ing. Sums staðar eru örnefni
landsins tekin óbreytt upp, og
gefur það sögunum heimalegt
svipmót.
Þó segja megi, að skáldverk sé
veröld út af fyrir sig og ekki
skipti máli, hvort nöfri séu raun-
veruleg eða tilbúin, verður að
hafa hugfast, að skáldverk skír-
skota til mannlegs umhverfis,
líkja eftir mannlegu umhverfi.
Hafi höfundurinn eitthvert sér-
stakt umhverfi í huga sem sögu-
svið, er ekkert eðlilegra en hann
nefni það réttu nafni.
Það hefur ávallt tíðkazt varð-
andi fjölbyggða staði eins og stór
borgir erlendis og Reykjavík hér-
lendis að nota nöfn þeirra í þeim
skáldverkum, sem þar eiga að
gerast. Hins vegar hafa íslenzkir
rithöfundar hliðrað sér hjá að
flíka nöfnum og örnefnum úr fá-
mennum byggðarlögum, og er
það ef til vill skiljanlegt.
Guðmundur Daníelsson er nú
kominn í hóp eldri höfunda. Það
er því eðlilegt, að þessar sögur
hans beri með sér nokkurn end-
urminningablæ, einkum þær sög-
urnar, sem segja frá algengum
sveitastörfum eins og heyvinnu,
smölun og fleira. Veiðisögurnar
bera líka nokkurn endurminn-
ingakeim, þó með öðrum hætti
sé.
Það hefur verið sagt, að smá-
sagan sé vegna kortleika síns
viðkvæmara form en skáldsagan.
Og vissulega er áhrifamáttur
smásögu að miklu leyti kominn
undir því, að öll framsetning sé
í sem ákjósanlegustu samræmi
Mér virðist, að Guðmundur
Daníelsson hafi nú lagt meira
upp úr stílnum en í fyrri verk-
um sínum, þeim sem mér eru
minnisstæð. Stíll þessara sagna
er víða íburðarmikill og nosturs-
legur, bæði um einstök orð og
setningar. Náttúrulýsingarnar eru
viðhafnarmiklar og víða leitað
fanga.
ísafoldarprentsmiðja hóf í fyrra
endurútgáfu á eldri verkum Guð-
mundar og sendi frá sér skáld-
söguna Bræðurnir í Grashaga
sem fyrsta bindi af væntanlegu
ritsafni höfundariris.
Mig minnir, að þess væri þá
getið í auglýsingum eða fréttum,
að ýmsir teldu þá sögu bezta
verk Guðmundar. Þar var ég
alveg sammála. Og smásagnasafn
það, sem hér hefur verið rætt
um, breytir ekki því áliti. Það má
telja höfundi til heppni eða ó-
heppni að skrifa sitt bezta verk
fyrst, allt eftir því hvernig á það
er litið.
Nú er komið annað bindi heild-
arútgáfunnar, og er það skáld-
sagan Ilmur daganna.
Ritsafn Guðmundar verður
fyrirferðarmikið, þegar allt er út
komið, því hann er þegar í hópi
afkastaméiri rithöfunda á landi
hér.
Erlendur Jónssora.
Páll Kolka ræðir um samtök háskólast údenta til eflingar Háskólanum og vís-
indalegrar starfsemi, yfirgripsmikla og greinargóða ræðu háskólarektors á
fullveldisdeginum, þann stjórnmálamann, sem sameinaði þekkingu á forn-
menningu íslendinga og áhuga á verklegri menningu, og að lokurn um sjálf-
stæðisbaráttu hinna vanþróuðu landa.
VEL má sivo fara, að fullveldis-
dagurinn síðasti marki tímamót
i sögu Háskóla íslandis. í fulla
Iþrjá áratugi hafa stúdentar eytt
rallimiklu af vitsmunalegri orku
*inn í stjórnmálaþras og baráttu
um sæti í Stúdentaráði eftir
Iflokkslínum, en þa’ð ófremdará-
stand hófst, er kommúnistar hófu
aHsherjarsókn meðal mennta-
manna og rithöfunda á kreppu-
árunum eftir 1930. Nú voru allar
erjur látnar niður falla og sam-
einazt um að helga daginn efl-
ingu Háskólans og íslenzkrar vís
indastarfsemi. Fyrir það munu
unnendur Háskólans þakka Stúd-
entaráði og undirbúningsnefnd
fullveldis Hátíðarinar, og þá sér-
staklega formönnum þessara
samtaka, þeim Auðólfi Gunnars
•yni, stud med., og Ásmundi Ein-
arssyni, stud jur.
Hinn vitri og yiðsýni rector
magnificus, próf. Ármann Snae-
var, gerði í hátíðaræðu sinni
iglögga grein íyrir nauðsyn stór-
Ikostlega aukinna fjárframlaga
til Háskólans, ef hann á að vera
verki sínu vaxirin sem rannsókna
stöð og uppeldisstöð íslenzkra
vísindamanna. Hér þarf m.a. að
Ifjölga háskóliadeildum, enda er
það ekki vansalaust, ■ að efcki
skuli vera sérstök diei'Id fyrir nátt
úruvísmdi, svo sérstæð sem nátt
úra Iandsins okkar er að mðrgu
leyti. Sökum fæðar landsmanna
eru hér líka sérstök skilyrði,
einkum að því er snertir rann-
sókn ýmissa vafaatriða innan
læknisfræðinnair og erfðafræð-
innar, en á þann hátt má hagnýta
ættfræðiþekkingu íslendinga,
sem ihingað til hefur verið grúsk
frekar en vísindi. Það er t.d.
eftirtektarvert, að hinum ný-
kjörna doktor í læknisfræð,
Gunniaiugi Snædal, tókst að
rekja feril allra þeirra, sem kom-
ið höfðu til meðferðar vegna
krabbameins í brjósti 1911______
1955, en óvfða mun vera mögu-
legt að fá slíka yfirsýn. Hér hef-
ur verið mikið um verklegar
framkvæmdir, en of oft böðlazt
áfram án rannsóknar á því, hvað
arðbærast er, að því er snertir
val fraimleiðslutækja og vinnu-
aðferðir. Þar þurfa vísindin að
koma í stað fálms framtakssamra
manna og lýðskrums atkvæða-
veiðara.
Háskólin-n mun verða fær um
að gegna marglþættu hlutverki og
fá til þess það fjármagn, sem
nauðsynlegt er, ef allir stúdent-
ar, eldri sem yngri, leggjast á
éitt með kennaraliði hans um
að efila hann og þar með fe-
lenaka menningu, þjóðlega, and-
lega og efnalega.
Fáir menn hafa sameina’ð á
jafnmyndarlegan hátt þekkingu
á fiornmenningu íslendinga og
áhuga á verklegri menningu
framtíðarinnar sem dr. Valtýr
Guðmundsson, enda þótt nafn
hans sé kunnara af stjórnmála-
baráttu aldamótaskeiðsins. Ný-
lega hefur Bókfell gefið út einka
bréf hans til móður sinnar og
stjúpa, sem fluttust til Ameríku,
þegar hann var 'ungur sveinn.
Þessi bréf birta ýmislegt um
einkaha.gi dr. Valtýs, en saga
haras var ævintýri, markað mikl-
um sigrum og sárum vonbrigð-
um. Þrettán ára gamall hatfði
hann strokið frá móður seinni
og stjúpa, berihöfðaður og á nær-
brókinni, hraktfet á milli manna
sem smali nor’ður í Húnavatns-
sýslu, en brotizt áfram í skóla
með tilistyrk nokkurs arfs, sem
faðir hans hafði eftirlátið hon-
um, fór til Kaupmannahafnar að
afloknu stúdentsprófi, var orð-
inn dokfcor í felenzkum fræðum
einum sex órum síðar og dó-
sent ári seinna. En bann stefndi
miklu hærra, gerðfet alþingis-
maður, tók upp nýja og sáttfús-
ari stefnu £ stjórnmólabaráttunni
við Dani og var áð því kominn að
verða fyirsti íslenzki ráðiherrann,
þegar stjórnarskipti í Danmör'ku
gerðu þann frægðardraum að
engu. Hann átti sammerkt við
andstæðing sinn, Hannes Haf-
stein, um áhuga á verklegum
framkvæmdum, hóf í því skyni
útgáfu Eimreiðarinnar, sem varð
víðlesnasta tímarit íslenzkt á
sinni tíð og vekjandi á marga
lund. í f-yrsta árgangi þess, 1895,
birtist t.d. hin merka grein Guð-
mundar Magnússonar u-m berkla
veiki á íslandi, sem varð upphaf
að baráttunni gegn þeim vágesti,
en sjálfur var dr. Valtýr afkasta-
mikilil sem riíhöfundur á ýmsum
svi’ðum og ekki við eina fjöl
felldur.-
Eftir að dr. Valtýr hraktist út
úr stjórnmálunum, gaf hann sig
að spákaupmennsku á styrjald-
arárunum fyrri og græddi stórfé,
en tapaði því öliiu í verðlhruninu
eftir stríðið. Hann hafði trúlof-
azt áður en hann varð stúdent,
en hafði ekki ráð á að stofna
heimili fyrr en sex árum sfðar, og
kona hans átti hin fiáu samvistar
ár þeirra við megna vaniheilsu
að stríða og ekki varð þeim
barna auðið. Síðustu ár ævi sinn-
ar var dr. Valtýr maður ein-
mana og kemur það ljóst fram í
þessum einkabréfum hans, en
hann sýndi í öllum ósigrum sín-
um sóm.u karimennskuna Og a'uð-
kennt hafði feril hans sam ungs
manns, er hann var að brjóta«fi
fram til menntunar og framsu
Q
Enda þótt stjórnmálalbaráttan
væri allihörð og óvægin, þegar
íslendingar voru að heimta aftur
sjálfistæði sitt, þá vorum við svo
lánsaimir, að umiheimurinn Iét
þá baráttu að mestu afskipta-
lausa. Sama verður ekki sagt utn
þær þjóðir Afríku og Asíu, setn
nú eru að öðlast sjálfstæði, filestar
án þess undirbúnings almennrar
menntunar, sem nau'ðsynlegur er,
ef allt á ekki að fara í handa-
skolum. Sumar þeirra, svo .sem
íbúar Köngó-lýðveldisins, betðu
haft gott af að njóta lengri und-
irbúnings undir handleiðslu htnna
fornu nýlenduríkja, en i Kongó
þurfti áður ekki nema um 20
þúsund belgiskra embættismanna
og hermanna til að halda uppi
lögum og reglu. fhlutun Banda-
ríkjamanna varð til þess að
þetta samband var skyndilega
rofið, en þeir virðast halda það
í einfeldni sinni, að hægt sé að
klæða nekt negranna a>f þeim á
heppilegastan hátt með því að
færa þá fyrirvaralaust í eitfchvert
„unifiorm” úr fatabúri him vest-
:*L.S