Morgunblaðið - 08.09.1965, Blaðsíða 12

12
MORGU N BLAÐID
Miðvikudagur 8. sept. 1965
ORKNEYINGASAGA
Orkneying-a saga. Islenzk forn-
rit XXXIV. Finnbogi Guð-
mundsson gaf út. Rvík 1965.
SAXO hinn málspaki, sem ritaði
sögu Dana um 12.00, getuir ís-
lendinga í formiál.a að riti sínu.
Hann lætur m.a. þau orð falla,
að iþeir bæti upp fátækt sína
með andlegum íþróttum. Þetta
líuunu vera orð að sönnu, því að
fátækt og andlleg iðja hafa verið
tveir auiglj'ósusitu þættir í ís-
lenzikri þjóðarsögu allt fraim á
vora daiga. En ekki má ætla, að
fátæktin sé skilyrði andilegra af-
refca, eins og hiinn 12. aldar
sagnaritari hyggur. Þvert á mó<ti
setti almenn velmegun að gefa
mönnum meira tóm til slíkna
Ihluta. Hitt er svo annað mál, að
toætts efnahags sér stað í efnis-
vaii bðkonennta og efnismeðiferð.
En síðan kemst Saxo svo að orði
um íslendinga, að þeir skemmti
sér við að þdklkija tiil heitjudáða
allra þjóða og segja öðrum frá
þeiim, svo og leggi þeir jafnmik-
inn rnetnað í að greina frá afrek-
um annarra sem að drýgja þau.
Þetta má Ihafia fyrir satt, og er
nökfkur skýring á undraverðum
afrekum í sagnaritun Norður-
lianda á 12. og 13. öld. Þeir færa
í letur ekki aðeins sögur sjálfra
sín, heldur og sögur Dana, Svía,
F æreyinga og Orkneyinga og
síðast en ekki sízt Norðmanna. Á
þessu bflómlega'Sita menningar-
skeiði bókimenntasögunnar urðu
Islendingar sjálfsagðir sagnarit-
arar hins .norræna kynstofns.
Jafnvel útnes og eyjar komiust
eíkki hjá því að eignast sögur.
Nýlega kom út eitt þeirra
sagnarita, sem hér er átt við,
Orkneyingasaga. Hetfur Finn-
bogi lantdsbófcavörður Guð-
mundsson gefið hana út fyrir
hönd fornritafélagsins, og var
ekki vaniþörf á, þar sem hún
hefur aldrei áður komið fyrir al-
menningssjónir á fslandi, og var
því tími til 'kominn að sýna
þessari sögu sjáilfsagða.n sóma. í
þessu bindi eru og fjögur minni
háttar rit Legenda de sancto
Magno, Magnúss saga sfcemmri,
Magnúss saga lenigri og Helga
þá-ttr ok Úlfs. Bindið eæ um 428
bls. með rækilegum formála
(um 140 bls.) ættsfcrá og nafna-
skrá. Frágangur er allur hinn
prýðilegasti eins og ávallt hjá
forritafélaginu. Þauna er allt
vandað.
íslenzk blöð hafa ekki getið
útkomu þessa rits, að ég hygg, ef
frá er sfcilinn Vísir. Er það ekki
vansalaust, þar eð ekiki fer á
miili rnálla, að Hið ísienz/ka fbrn-
ritafé'lag undir forystu Jóns Ás-
björnssonar (hefur stuðlað að
mörgum glæstustu afrekum ís-
lenzkrar bókmenn/tasögu. Mun
ekfci af veita að styðja við ba.k
félagsins, þegar sviptibyljir nú-
tímamenninigar vilja færa í kaf
gamila stofna. Hefur ritstjóra
Morgunblaðsins Mattihíasi Jo-
hannessen, runmið blóðið til
skyldunnar og beðið mig að fara
noklkrum orðum um hina nýju út-
gáfu, og sfcal það nú gert, einkum
í kynningarskini.
Orkneyingasaga er örðug við-
fangs. Hún er 12. aldair verk og

CH\

V»S»9

lileg^
tfgsne.
Sf. 0
, sB«
hiefur verið harf leikin eins og
nær öll rit frá þeim tíma. Hún
er því ekiki varð'veitt í upp
haöegri gerð, heldur hefur hún
verið endurskoðuð, frá því að
Snorri Stunluson stúddist við
Finnbogi Guðmundsson.
hana í sögu sinni aif Ólafi hel.ga.
Sá sem þar vélti um, mun bafa
fellt m.a. inn í hana texta Snorra,
svo að samsvarandi kaflar frum-
gerðarinn.ar hafa glatazt. Stál
snilld Snorra hefur sagt hér til
sín. En fleira kemur til. Sagan
er aðeins í heilu líki í Flateyjar-
bók, en er þar bútuð niður í fimm
parta og textanum eitthvað
misþyrmt, bæði fellt úr . honum
og aukið við hann. Um þetta má
sannfærast af ýmsurn handrita
brotum sögunnar. Þetta vand-
ræðaástand sést bezt á því að
þurfa að styðjast við dansfca 16.
aldar þýðinigu við útgáfu henn.
ar. Af henni virðist mega ráða,
að sögunni hafi uppjhaflega lok-
ið .mieð fail'li Sveins Ásleifarsovniar
(108. kap.). Kaflli sá, er þá tekiur
við í Flateyjartoök, mun vera
viðauki eða öllu heldur viðauk-
ar (síðustu fjóriT kap.). Lokis bera
handrit mieð sér, að jarfeinatoók
Magnúss sæla Eyjajaríls hafi ekfci
verið í frumgerð sögunnar, held-
ur sé síðari viðbót (57 kap.).
Útgefanda er því mikiill vandi
á höndum, en svo vel vilil til, að
Siigurður Nord'ai hefur greitt úr
þessari fllækju og gefið söguna
út (Kh. 1913-16), og hefur þvi
Finnlbogi, eins og hann tekur
fram, haift mikinn stuðniing af
þessari útgáfu Sigurðar og legg-
ur hana til grundvalilar. Eins
og að líkum laetur, er eftirsóknar-
vert við textaúitgáfur að komast
sem næst frumtexta. Þetta verð-
ur fremur hugsjón en veruleiki,
hvað varðar Orkneyingasögu,
enda mun ógemingur að fella
niður þá kafla, sem kynjaðir eru
fná Snorra eða viðaukana. Þó
hefði komið mjög til greina að
prenta þá með hiáltfri leturstærð
til að afmarka þá skilmerkilega
fyrir lesendur, með því að Snorri
mun ekki aðeins hafa fömdrað
við stílbreytingar heldur og bylt
við efni og lagað það að sögu
sinni um Ólaf hieliga. Annars fæ
ég ekki betur séð en textinn sé
vel úr garði gerður af háibfu út-
gefenda. Sama mádi gegnir or
um vísnagkýringar hans í heild
svo og lesmálsskýringar. Er
engin ástæða til að eíita ólar við
smáatriði, en mig langar til að
minnast á nakikur atriði í flor-
málanum. Þair er nefni'lega sitt-
hvað skemmtilegt og nýstárlegt.
í þrem fyrstu kapitulum Ork-
neyingasögu eru ættir Ork-
neyjajarla raktar til norrænna
frumfeðra, Fornjóts og sona
hans. Langfeðgatalið er vægast
sagt kuldalegt. Þar koma fyrir
nöfn eins og Kári, Frosti, Snær,
Þorri og Nór. Útgefandi er helzt
á því, að þetta upphaf sögunnar
sé frá Snorra runnið. Hann
ihugsar sér m.a., að hann hafi
tekið þetta sama.n í hefndar o<g
háðungarskyni við Oddaverja,
fyrir því að hann varð af S-ol-
veigu (útgáfan hefur ranglega
Sólveig) Sæmundardóttur. Ættar
metnaður þeirra var alkunnur,
röktu þeir ættir sínar m.a. til
Hrollaugs, bróður Torf-Einars
ættföðúr Orkneyjajarfa, og það
sem meira var um vert til kon-
ungaætta Norðurlanda og til Óð-
inis sjáltfs. Snbrri hafi verið
orðinn „dauðþreyttuir“ á þesisu og
séð sér þarna leik á borði að
ger.a þá að athlægi.
Ekki munu ailir eiga auðvelt
með að fallast á þetta. Ekiki er
víst, að það hafi verið hnefa-
ihögg á ættarmetnaðinn að rekja
ættir til norrænma frumfeðra,
eins og gert er í Orfcneyingasög'U.
Tökum t.d. Álfsættina, móður-
ætt Ragnars loðbrókar, sem allt
stórmenni islands var komið atf.
Ættfaðirinn var _ Álfur hinn
gamli, er bj'ó í Álflheimum, og
var bann kynjaður í beinan karl-
legig frá Fornjóti. Þá var» og ætt
Oddaverja tengd við Haradd
hilditönn með Þráridi hinum
gamla sem og var ættaður frá
Fornjóti. Af þessu leiðir, að
ofangreind hugrrrynd útgetfanda
fær naumast staðizt. Og þá vakn-
ar einnig spurningin, hvert hetfði
verið upphaí sögunnar, etf þrír
tfyrstu kapítiulamir tedjast síðáir
tid kiomnir.
Það má nærri geta, að menn
hafa ekfci staðizt þá freistingu að
geta sér tiil um höfund Ork-
neyingasögu. Einar Ól. Sveins-
son taldi ekiki ólíkdegt, að sagan
hefði orðið til undir handarjaðri
Oddaverja, en ekfci hafngreindi
hann höfund. Finnboigi fer aðra
slóð og verða fyrir honum
H'vassafellsmenn í Eyjafirði, ætt
Guðmundar Arasonar biskups.
Noklkur atriði úr röiksemda-
færslu Finnboga eru á þessa leið:
Sögulhöfundur dregur taum
Hákionar jarls Pálsisonar í skipt-
um hans við Magnús Erlendsson,
er síðar varð sannheilaigur. Er
svo að sjá sem hann sé undir
áhrifum f>rá einhverjum niðja
Hákonar eða frænda. Við atihug-
un kemur í Ijós, að frændi hans,
Eiríkur Hákonarson, átti Guð-
nýju Þorvarðardóttur frá Hvassa-
felli. Ingimundur prestur Þor-
gieirsson, föðurbróðir Guðinýjar
og Guðmunöar góða, kann því
að hafa ritað söguna. Hann var
mikilll bókamaður, eins og hin al-
kunna frásögn Presitssögunnar
ber vitni um, fór víða og dvaldist
um skeið í Noregi. Endalok hans
urðu í hæsta máta sorgleg. Hann
tók sér far úr Noregi vorið 1189
til íslands, en skip hans hirakti
til Grænlandisóbyggða og týnöu
þar ailir skipverjar lífi. Fund-
ust þeir félagar fjórtán vetrum
síðar í hellisslkúita: „Þar var
Ingimundr prestr. Hann var hei'll
ok ófúinn ok svá klæði hans, en
sex manna bein vám þar hjó
honum. Vax var ofc þar hjá hon-
um ok rúnar þær, er sögðu at-
burði um Mflláit þeira.“ Finnbogi
telur eklki fjarstætt að ætla, að
Orkneyingasaga hafi legið fjórtón
vetur í hellisskútanum hjá höf-
undi sínum, því að hann hefur
hlotið að semja söguna eða langa
kafta úr henni, meðan hann
hafði viðdvöl í Noregi á árunurn
1185-89.
Óneitanlega er dálitild ævin-
týra'bragur á þeissu. En þeir,
sem eiga erfitt með að fella sig
við þetta, mega minnast þess, að
tilgáta Finnboga er eklkert síðri
en alimennt gerist við hötfundar-
leit, enda hatfa ærið margir
torennt sig á því. Eini maðurinn,
sem gæti leyst þessa ráðgátu
væri Sheriook Holmies. Hér dug-
ar ekitoert minna.
Finnbogi leikur sér ennirem-
ur að þeirri hugsun, að Ork-
neyingasagia hafi síðan borizt
Snorra með Grænlandsfari: „Og
vér getum ímyndað oss, hvort
bonum hefur etoki heldur hafið
upp brún, er hann sá bækur
Ingimiundar prests. “ Sturla Þórð-
arson segir frá því, að ágireining-
ur hafi risið með Snorria oig
■k.aúpmönnum á Orkneyjiafari
um verðlag. Finnboga þykir ekki
ósennilegt, að hér hafi Orfcney-
ingasaga ýtt undir þessar deilur.
Orkneyingar hatfa viljað fá bana
x sínar vörzlur, en Snorri þver-
tekið fyrir. Þarna mætti segja,
að farið væri út fyrir bó.kina.
Ég er ekki frá því, að Finn-
bogi háldi sér einum um of við
Snorna. Hann á að hafa frum-
samið upphatf Orkneyingasögu,
endursamið sum.t, en einkum á
eimn heimilsmaður hans, Styrm-
ir fróði, að hafa átt drjúgan hlut
að því að endurskoða söguna.
Satt að segj.a mun eklki vera
neinn fótur fyrir þessu.
Formáili Finnboga er fróðleg-
ur og vel skritfaður, o.g þar e.r
fjalllað um flest þa.u va.ndamál,
sem knýja á. Þó get ég eklki fe-llt
mig við það að ka.lla m.eginkafla
formálans „megi.ribáilik", m>eð þvi
að það beiti gefur enga huigmynd
um etfni það, sem um er fjallað.
En í honum er gerð grein fyrir
heimildum sögunnar og ýmsium
valdamálum þar að lútandi. 1
imegimbálkinxim er fylgt kapitul-
um sögunmur, og þykir mér hann
renna nökikuð í eitt. Hefði hann
orðið skýrari, ef fyrirsagnir betfðu
staðið með hverju etfni, sem uxn
er rætt.
Oikneyingasaga er saga Ork-
neyjajarla. Hún hefst í rötokri
hálifigoðsöguíliegra sagna og þræðir
síða.n sögu eins jaris á fætur öðr-
um og hefur lyktað um 1170
(tfrumgerð). Hún er rituð tveimur
til þremur áratugum síð.ar og er
því augljóslega fyrsit og fremst
sagnfræðirit. Hún vekur traust.
En sama er að sagja um rit
Snoi-ra Sturlueonar. Nú vituxn
við, að skálcLs'kapui'inn skipar
litlu minna rúiíl í bókum hans
en sagnfræðin. Finnbogi hefði
mátt spjalla örldtið uim hlutfall
þessara þátta í sögunni. einkum
ef Snorri og Styrmir hafa farið
höndum um hana. Það hefði og
mátt minnast sérstaiklega á
mannilýsingar, samtalslist oig
frásaignaxhátL
Þó að hér hafi verið vikið að
örfáum atriðum, sem ef til vill
hetfðu mátit fara betur úr hendi,
skal ekki þa.gað yfir því, að eng-
um getucr dulizt, að mifcil virma
oig vísindaleg alúð liggja að baki
útgáfunni, og er hún á al.lan háit
Fmnboga til sóma, svo og foirn-
ritafélaginu, sem stendur að
benni.
En hvað hefur Orkneyin'ga-
saga upp á að bjóða? Hún er bar-
áttusaga um yfirráð og jarlstign
i Oikneyjum. Þetta er þungamiðja
hennar. En hún er svo viðburða-
rík, að hún verður aldirei leiðin-
leg, á stundum beinilínis skemmti-
leg og spennandi. Við og vilð
koma sprettir, þar sem hinn
forni íslenzki frásaignarsití'lil nýt-
ur sín til fullnustu. Þá er og dá-
góður kveðlskapur í sögunni, t.dL
yrkingamar til Ermingerðar i
Jórsalaför Rögnvalds kaila. I
iþeirri för andaðist Þorbjöm
svarti, stoáld. Hann var jarðsetit-
ur í Altoursborg. Þá orti Oddi litli,
stoáldbróðir Þorbjarnar, um
hann þessi eftirmæili:
Báru lung (þ.e. skip)
lendra manna
fyr Þrasneis
Þorbjörn svarfa.
Trað hd'unnibjörn (þ.e. skip)
iind höfluðlstoáldi
Áta jörð (þ.e. hatf)
Akrsborgar tid.
Þar sák hann (þ.e.sé ég hann)
ait höfuðkirkju
sitolings vin (þ.e. j'ards vin)
sandi ausinn.
Nú þrumir grund
grýbt otf hionuim
sóiu birt
á suðrvegum.
Þebta er gimsteinn.
Bjami Guðnason.