Morgunblaðið - 04.09.1966, Page 17

Sunnucfagut 4. «fípt. 196*
MORGU N B LAÐIÐ
17
Tími mennta og
lista
ÞÁ er kominn septembermánuð-
ur. Tíma ferðalanganna og frí-
anna er að ljúka. Yngstu borg-
ararnir eru þegar byrjaðir skóla-
nám og menntastofnanir taka til
Btarfa hver af annarri næstu vik-
urnar. Góðu og gjöfulu sumri er
að ljúka. Eða eru ekki öll sum-
lur or’ðin góð og gjöful? Er ein-
hver ástæða til að íslendingar
kvarti yfir árferði eða afkomu?
Er ekki eitthvað brogað við
hugsunarhátt þeirra manna, sem
þeirri spurningu mundu svara
játandi?
En það eru raunar ekki bara
sumrin, sem góð eru á íslandi.
Hér er góðæri hvert árið af öðru.
Og svo sannarlega hagnýta ís-
lendingar tækifærin sem bjóðast
til hins ítrasta. Þess vegna vex
líka hagsæld þjóðarinnar hrað-
ar en yfirleitt eru dæmi til um
annars staðar.
En þrátt fyrir allt stritið og
allar umræðurnar um efnahag-
inn, þá er það þó annáð sem nær
er hugum íslendinga en hin efna
lega velferð; það er íslenzk
menning.
Og að vetrarlagi sækja menn
til listanna þann unað, sem að
sumrinu er fundinn upp um fjöll
og firnindi, við ár og vötn, í fögr-
um dölum og fram til sjávar.
Og á veturna býr æskulýður-
inn sig undir ævistarfið með
stöðugu námi.
Land vísinda
mennin^ar
Á það hefur verið bent, að ís-
lendingar gætu lagt meiri stund
á menningar- og listamálefni en
gert hefur verið og varið meiri
fjármunum í þeim tilgangi. Við
erum svo lánsamir að þurfa ekki
að verja miklum fjármunum til
ihernaðarmálefna eins og aðrar
þjóðir. Við viljum að vísu taka
okkar þátt í varðveizlu frelsis,
og ^gerum það með þátttöku i
Atlantshafsbandalaginu og með
því að veita þeim varnarsamtök-
um þá aðstöðu hér á landi, sem
nauðsynleg er. Og við viljum
vernda vestræna menningu.
Við getum gert miklu meira
«n fram áð þessu hefur verið
gert til þess að efla menningar-
stofnanir og auka listastarfsemi
T.d. hefur þeirri hugmynd verið
hreyft, að komið yrði á fót á
lúngvöllum vinnustofu fyrjr mál
ara og aðstöðu til gistingar og
lengri eða skemmri dvalar, sem
boðin yrði myndlistarmönnum
frá nálægari og fjarlægum lönd-
um.
Slík framkvæmd kostar auð-
vitað hverfandi lítið, miðað við
heildarútgjöld okkar íslendinga
þótt smáir séum, en þetta eit.t
gæti orkað því að margir mundu
fara a’ð álíta ísland land listar-
innar.
Svipaðar ráðstafanir mætti að
•jálfsögðu gera til þess að efla
®ðrar listgreinar og sitthvað er
það sem ekki þyrfti að kosta
mikil fjárútlát. Og fé það, sem
til menningar- og menntamála
er varið skilar raunar oftast
margföldum vöxtum.
Sannleikurinn er sá, að litið
þarf annað en marka stefnuna.
Ef þjóðin segði i dag; Við ætlum
•ð einbeita kröftunum að menn-
íngarmálum og vísindum, þá yrð
um við líka sú mikla menntd-
©g vísindaþjóð, sem víða yrði
til vitnað.
Verkefniii eru
mörg
Sjálfsagt mundi einhver vilja
benda á það, þegar talað/ er um
að stórauka framlög til menn-
ingar- og vísindamála, að við ís-
lendingar hefðum í mörg horn
•ð líta, og enda þótt við þyrft-
um ekki að bera hernaðarút-
gjöld, þá hefðum við önnur út-
gjöld sem stærri þjóðir þyrftu
ekki að standa undir, og þá
fyrst og fremst hina dreifðu
REYKJAVÍKURBRÉF
byggð og erfiðleika vegna sam-
gangna. Og víst er það rétt, að
þar er um margháttuð vandamál
að ræða.
En þrátt fyrir smæð okkar þá
hefur okkur tekizt að sækja
fram til einna beztra lífskjara
allra þjóða veraldar, og víða
höfum við skipað okkur á
fremsta bekk, eins og t.d. í heil-
brigðismálum að því er híbýli
varðar, og raunar á sumum svið-
um mennta ög lista.
Líklega er aðeins eitt svið, þar
sem vi’ð erum áberandi langt á
eftir öðrum þjóðum, þar sem
framfarir eru hvað mestar, og er
þar átt við samgöngur á landi.
í samgöngumálum hefur venð
fylgt þeirri sjálfsögðu stefnu, að
keppa fyrst að því að tengja all-
ar byggðir landsins saman með
sæmilegu vegakerfi, en þetta
hefur óhjákvæmilega leitt til
þess, að fjölförnustu vegirnir
hafa ekki verið endunbættir sem
skyldi. Raunar eru aðeins fá ár
síðan menn öðluðust trú á því að
unnt væri af fjárhagsástæðum
áð malbika götur og vegi í rík-
um mæli, og er fordæmi Reykja-
víkurborgar fyrst og fremst um
það að þakka, að menn trúa því
nú að fullkominni gerð vega
muni fleygja fram á næstunni.
Sannleikurinn er raunar sá, að
ógjörlegt er að halda við malar-
vegum, þar sem umferðin er
mest og erfiðust eins og nú er
orðið í nágrenni Reykjavíkur.
Vegfarendur hafa horft á tilraun
ir vegagerðarinnar til þess að
slétta vegina og bæta, og flest
virðist vera reynt. En sannleik-
urinn er sá, áð umferðarþunginn
er of mikill til þess að unnt sé
að halda vegunum sæmilega góð
um. Þess vegna er það Ijóst orð-
ið að ekki verður hjá því komizt
að vinda bráðan bug að því að
endurbyggja vegi þá, sem mest
umferð hvílir á og setja á þá
varanlegt slitlag, og nú hafa
flestir sannfærzt um að malbÍK-
aðir vegir geti verið eins góðir
og steyptir, og því unnt að spara
mjög kostnað, þótt áherzlan hafi
af vanþekkingu veri’ð lögð á það
að steinsteypa Keflavíkurveginn.
Gerð varanlegra vega víða um
land er auðvitað mjög kostnaðar-
söm framkvæmd, en svo traust-
um stoðifm hefur nú verið rennt
undir atvinnuvegi landsmanna,
að óhætt ætti að vera að hefjast
handa um þetta stórverkefni, en
að sjálfsögðu hefur það verið
rétt stefna að byggja fyrst upp
atvinnuvegina sem tekjunum
skila, áður en ráðist var í verk-
efni, eins og það áð malbika
helztu umferðaræðar landsins.
LaugarcL 3. sept
Öflugt einka-
fnamtak
Uppbygging atvinnuveganna
síðustu árin héfur verið gerð af
einkaframtakinu. Ekki er ýkja
langt síðan þróunin var sú í at-
vinnumálum Islendinga, að þátt-
ur ríkisrekstrar annars vegar og
víðtæks samvinnurekstrar hins-
vegar virtist ætla að sliga fram-
tak einstaklinganna, að ógleymd-
um bæjarútgerðunum, en við
lok styrjaldarinnar reyndist
mjög erfitt að fá einstaklinga til
að kaupa og reka togara, og sú
varð raunin að bæjarfélög tóka
víða yfir þann rekstur.
En endurnýjun fiskiskipaflot-
ans síðustu árin hefur verið gerð
af einkaframtakinu. Þar er ým-
ist um það að ræða að einstaki-
ingar eigi skipin eða þá nokkrir
menn í sameiningu, og oft er það
svo, að aflasælir skipstjórar
sem unnið hafa sig upp, hafa get
að eignazt sín eigin skip og gera
þau út. Þetta er hin æskilegasta
þróun, og hvergi stendur fram-
tak einstaklingsins með meiri
blóma en einmitt í útveginum,
þeim atvinnuvegi, sem— mesta
björg færir í bú.
En iðnsýningin 1966 er einnig
vottur um það, hverju einka-
framtakið hefur fengið áorkað.
Iðnaðurinn á vi'ð sína erfiðleika
að etja eins og aðrir atvinnuveg-
ir, en þó leynir það sér ekki að
dugandi framtaksmenn hafa lát-
ið hendur standa fram úr errn-
um á sviði iðnaðarins, eins og í
útveginum. Einnig í þeirri at-
vinnugrein er það einkaframtak-
ið sem ber höfuð og herðar yfir
tilraunir opinberra og hálfopin-
berra aðila til atvinnurekstrar.
Stundum he^ rast raunar kvart
anir yfir því, að ekki sé nægi-
lega mikið gert til þess að örva
einkaframtakið, og vissulega eiga
atvinnuvegirnir vi'ð erfiðleika að
etja, sem fyrst og fremst eru þó
sprottnir af kaupgjalds- og verð-
lagshækkunum, sem knúðar hafa
verið fram. En merguriníi máls-
ins er sá, að frjálsræðið er aðal-
atriðið, og athafnafrelsið, sem
hófst með viðreisnarráðstöfunun
um 1960 hefur borið ríkulegan
ávöxt.
Árásir á einka-
framtak
Og athyglisvert er það, að and
stæðingar einkaframtaks, hvort
heldur þeir eru kommúnistar

eða Framsóknarmenn, leggja á
það mikla áherzlu að skerða hag
einkarekstrarins. Nú síðast hafa
foringjar Framsóknarflokksins
krafizt þess að skattar yrðu
þyngdir mjög á einkarekstri.
Segja þeir, að skattar á hlutafé-
lög séu alltof lágir, og einstakl-
ingarinar hafi hagnýtt sér hluta-
bréfaformið, þess vegna beri að
hækka skatta á félög þeirra.
Það er rétt að skattlagning
hlutafélaga hefur mjög verið
lagfærð frá því sem var á tím-
um vinstri stefnunnar þegar það
var beinlínis tilætlunin að koma
atvinnurekstrinum á kné. Hitt er
rangt, að atvinnureksturinn beri
ekki verulegan hluta gjaldabyrð
anna, og sérstök ástæða er til að
vekja athygli á því að það fyrir-
tæki, sem Framsóknarforingjarn
ir sérstaklega bera fyrir brjósti,
Samband ísl. samvinnufélaga.
nýtur sérréttinda í skattamálefn-
um umfram hlutafélögin, þótt að
vísu séu þau sérréttindi ekki
eins mikil og áður var, en það
er einmitt sú breyting til jafn-
ræðis, sem Framsóknarforingj
arnir geta ekki þolað.
Atvinnujöfnunar-
sjóður tekur til
starfa
Hinn nýi sjóður, sem stofnað-
ur var á síðasta Alþingi í þeim
tilgangi að örva atvinnulíf í hin-
um dreifðu byggðum, hefur þeg-
ar tekið til starfa og hafið lán-
veitingar. Eins og kunnugt er
fær sjóður þessi mikið fé á kom-
andi árum frá álbræðslunni við
Straumsvík, og þannig verður
stóriðjan ekki einungis til þess að
bæta efnahag landsins í heili,
heldur líka til að örva" atvinnu
úti um land og gera lífvænlegra
þar, gagnstætt þvi, sem andstæð-
ingar stóriðjumálsins héldu
fram.
Vissulega hefði verið æski-
iegra að álbræðslan hefði verið
staðsett við Eyjafjörð, eins og
reynt var, en ekki talið unnt
kostnaðarins vegna. En fráleitt
væri samt sem áður að varpa
fyrir ró'ða þeirri hugmynd, að
álbræðsla rísi norðanlands. Þvert
á móti virðist fyllsta ástæða til
að hefja þegar athugun á því,
hvort ekki væri unnt að byggja
slíka verksmiðju í kjölfar
verksmiðjubyggingarinnar við
Straumsvík, og virkja jafnframt
Dettifoss
Áreiðanlega er það rétt að
kostnaður við kjarnorkuvirkjan-
ir muni lækka mjög á næstu ár-
um, svo að vatnsaflsvirkjanir
geta áður en langt um líður orðið
ósamkeppnisfærar. Mikil nauð-
syn er á því að efla borg norðan-
lands, sem keppt gæti við höfuð-
borgina, og kemur ekki annar
staður til greina en Akureyri.
Enda mundi borgarmyndun þar
verða til hagsbóta fyrir allar
byggðir Norðurlands.
Þess vegna væri ekki úr vegi
að Akureyringar hefðu forustu
um það, að hafin yrði þegar könn
un á slíkri framkvæmd, þótt
ekki yrði í hana ráðizt fyrr en
um það leyti sem nokkur reynsla
væri komin á starfrækslu álverk
smiðjunnar í Straumsvík. Hugs-
anlegt er líka a'ð aðrar leiðir til
stóriðjuframkvæmda á Akur-
eyri ætti að kanna, en væntan-
lega skilja allir að ekkert skeð-
ur án þess að einhverjir taki
sig saman um frumkvæðið, og
því skyldu það ekki einmitt vera
Akureyringar.sjálfir?
Hlutverk Neyt-
endasamtakanna
Það vakti mikla athygli, er
Neytendasamtökin höfðuðu mál
gegn Grænmetisverzluninni fyr-
ir brot á lögurn um ólöglega
verzlunarhætti. Ekki er það hlut
verk blaðanna að kveða upp
dóm, heldur dómstólanna, en þó
virðast nægilegar upplýsingar
liggja fyrir til þess að almenn-
ingsálitið kveði upp áfellisdóm
yfir þessari stofnun. Nú á tímum
hins mikla vöruúrvals gera neyt-
endur þá kröfu áð jafn sjálfsögð
neyzluvara og kartöflur sé ætíð á
boðstólum — og að sú vara sé
ógölluð. Ef frjálsræði ríkti í
verzlun með garðávexti, segir
sig sjálft, að góðar kartöflur
væru ætíð til. Er því ekki óeðli-
legt,^að samtök neytenda krefj-
ist breyttra viðskiptahátta, þar
sem um einokun hefur verið að
ræða og hún hefur reynzt á þann
veg, sem raun ber vitni.
Neytendasamtökin hafa látið
ýmis mál til sín taka. Þó er þýð-
ing þeirra vafalaust fyrst og
fremst fólgin í sjálfri tilvist
þeirra. Framleiðendur og við-
skiptaaðilar vita það, að þeir
eiga yfir höfðisér ádrepu og jafn
vel málshöfðun af hendi þessara
samtaka, ef þeir sinna ekki sæmi
lega skyldum sínum og sýna
fyllsta heiðarleika í starfsemi
sinni.
Einstaklingar mundu vafa-
laust hlífast við að standa í mála
rekstri eða ádeiluskrifum, - en
samtök þeirra hafa hinsvegar bol
magn til þess að gæta sameigin-
legra hagsmuna neytendanna.
Þess vegna vinna Neytendasam-
tökin þarft verk, og eru mikil-
vægur aðili til þess að gæta
hagsmuna fjölmennustu stéttar-
innar, neytendanna, landsmanna
allra.